خاطرات تلخ زلزله شهریور ۵۷؛شبی که سایه مرگ طبس را فرا گرفت

خاطرات تلخ زلزله شهریور 57؛شبی که سایه مرگ طبس را فرا گرفت

روزنامه خراسان:  بیست و پنجم شهریور ماه ۱۳۵۷نیم ساعتی از اذان مغرب می گذشت و چراغ ها تازه روشن شده بود مردم در مجالس مهمانی و برخی نیز در مجالس عروسی حضور داشتند، عده ای تازه از نماز جماعت برگشته بودند. ساعت به ۳۶ : ۱۹ نزدیک می شد؛ پرندگان و حیوانات از خود بی قراری عجیبی نشان می دادند ماهی ها به سطح آب آمده بودند که ناگهان صدای مهیبی گوش فلک را کر کرد و …

شهرستان طبس در جنوب غربی استان خراسان بزرگ و شمال شرقی استان یزد واقع شده است که از سال ۱۳۸۰ از خراسان بزرگ جدا شد و به استان یزد پیوست.شهری باستانی با قدمت ۴ هزار ساله که در سال ۵۷ با خاک یکسان و تمام مکان های تاریخی شهر به کلی ویران شد.

بزرگترین زلزله قرن اخیر ایران طبس را لرزاند

در ساعت ۳۶ : ۱۹ روز شنبه بیست و پنجم شهریورماه ۱۳۵۷ زمین طبس غرید و گرد و غبار همه جا را فرا گرفت، بعد از مدتی صدای ناله و فریاد انسان ها بود که شنیده می شد نفرات بسیاری در زیر آوار مدفون شدند و کسانی که نجات یافته بودند نیز یارای کمک رسانی به همه را نداشتند، دیگر از طبس ۴ هزار ساله و با آن قدمت و ساختمان های باستانی چیزی به جا نمانده بود مسجد دومنار، مسجد جامع و ارک طبس همگی با خاک یکسان شدند.گویا ماه نیز تاب دیدن این واقعه را نداشت که دوساعت بعد از زلزله نقاب بر صورت کشید و طبس ویران شاهد ماه گرفتگی(خسوف) بود.امروز سالروز زمین لرزه مخرب طبس در بیست و پنجم شهریور ماه سال ۱۳۵۷ است.۳۴ سال از این واقعه تلخ و غمبار می گذرد؛ حادثه ای که این شهر کویری و زیبا و ۱۰۰ روستای اطراف آن را با خاک یکسان کرد و جان هزاران انسان را گرفت؛ بسیاری از کودکان را یتیم، پدران و مادران را بی فرزند و برخی را برای همیشه ویلچرنشین کرد.این زلزله ۷.۷ ریشتری بزرگترین زلزله قرن اخیر ایران است که بنا بر برخی آمار ۲۵ هزار نفر را به کام مرگ کشاند آن هم در شهرستانی که ۳۵ هزار نفر بیشتر جمعیت نداشت و گفته می شود بعد از زلزله های بم و منجیل بیشترین تعداد کشته شدگان زلزله در این شهر بوده است.هرچند که آمار متفاوتی در مورد کشته های این واقعه روایت شده است به گونه ای که مرکز آمار ایران در مهر ۱۳۵۷ تعداد این کشته ها را ۶۳۶۳ نفر اعلام کرده است و برخی آمار نیز از تعداد ۱۲ یا ۲۰ هزار حکایت دارد امابازماندگان حادثه همان ۲۵ هزار نفر کشته را بیان می کنند که بیشترین روایت نیز همین تعداد است.در طبس کمتر کسی را می توان یافت که از نزدیکان خود کسی را در این واقعه از دست نداده باشد و شاید به جرات بتوان گفت بیشتر افراد طبس در این زلزله از دست رفتند.طبس شهری خشت و گلی بود که در سال ۱۳۵۵ شهر باستانی اعلام می شود و هیچ کس حق مرمت خانه خویش را ندارد، حتی تعویض یک پنجره و در چوبی و یا تغییر یک مسیر آب جرمی نابخشودنی بود.

روز اول ۲۳پس لرزه

قبل از وقوع زلزله پیش لرزه ای گزارش نشده و منطقه آرام بوده است. پس لرزه های زلزله طبس عموماً با بزرگی پایین که بزرگترین آنها حدود ۵ بوده به وقوع پیوسته است. روز اوّل وقوع حادثه در طبس ۲۳ پس لرزه و روز دوّم ۷ پس لرزه و روز سوّم ۳ پس لرزه و در دیهوک نیز ۷ پس لرزه ثبت شده است.زلزله طبس در بحبوحه انقلاب و یک هفته پس از واقعه ۱۷ شهریور رخ داد که این شهر نیز بعد از انقلاب ساخته و شهر انقلاب نامیده می شود.

پیام امام خمینی(ره) به مناسبت زلزله طبس

پس از وقوع زلزله شدید طبس رژیم پهلوی در اقدامی ریاکارانه، به این مناسبت عزای عمومی اعلام کرد. حضرت امام خمینی(ره) پس از این اقدام دستگاه، ضمن صدور پیامی از نجف و ارسال پیام تسلیت و همدردی برای بازماندگان حادثه، نقشه دربار را افشا کردند. ایشان در مورد پیام عزای عمومی که از سوی رژیم پهلوی اعلام شده بود؛ گفتند: آنهایی که هزاران نفر از بهترین فرزندان ما را در روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ بیرحمانه، قتل عام کرده اند، امروز برای انحراف اذهان، به تعزیه سرایی پرداختند و اشک تمساح برای زلزله زدگان می ریزند. حضرت امام(ره) همچنین در این پیام از همه مسلمینِ غیرتمند خواستند که مستقیماً به کمک زلزله زدگان بشتابند.

علت زلزله

دکتر محمد آریامنش که سابقه معاونت برنامه ریزی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی را نیز در سوابق اجرایی خود دارد در گفت وگو با خبرنگار ما علت اصلی زمین لرزه های مخرب را گرمای درون زمین و پدیده های زمین ساختی ناشی از آنها بیان می کند که این موضوع هم از ابتدای خلقت زمین وجود داشته و هیچ گاه هم متوقف نشده است و این جا و آن جا هم نمی شناسد و در برخی مناطق شدت بیشتر و در برخی مناطق شدت کمتری دارد که این موضوع هم مربوط به یک دوره زمانی خاص است و در آینده ممکن است تغییر کند.این استاد دانشگاه در مورد علت اصلی زلزله طبس گفت: کشور ایران به دلیل قرار گرفتن بر روی کمربند لرزه خیز آلپ – هیمالیا، یکی از سرزمین های زلزله خیز جهان می باشد. وی افزود: در فلات ایران بخش هایی با روند زلزله خیزی متفاوتی مشاهده شده که ارتباط تنگاتنگ با زمین ساخت حاکم بر منطقه دارد و شرق ایران نیزدر همین راستا ، به لحاظ تکتونیکی بسیار پیچیده می باشد. وی اظهار داشت: منطقه طبس که پهنه ای از شرق کشور را در برگرفته، با وجود مطالعات زمین شناسی متعدد ،ناشناخته های تکتونیکی زیادی از خود به جای گذاشته است، به طوری که با وجود تصور قبلی از آرام بودن نسبی، این منطقه طی زمین لرزه ۱۳۵۷ شهر طبس به کلی درهم کوبیده شد و فصل تازه ای از واقعیات تکتونیکی را به روی زلزله شناسان گشود.دکتر محمد آریا منش ادامه داد: به طور کلی ساختار این پهنه با گسل های قدیمی وشکستگی های اصلی فلات ایران احاطه شده و روند آنها به ویژه چین ها ،غالباً از راستای این گسل ها پیروی می کند. حرکات فشاری و همگرا موجب چین خوردگی و گسلش معکوس منطقه طبس را تحت تاثیر قرار داده است. همین حرکات باعث شده تا گسل های فعال در منطقه شکل بگیرند که فعالیت بخشی از پهنه گسلش فعال در شرق طبس باعث شد تا بزرگترین زمین لرزه قرن معاصر در ایران در همین منطقه با بزرگای ۷.۴ ریشتر روی دهد و بیش از ۸۵ کیلومتر گسلش سطحی در لبه خاوری طبس از حوالی پیکوه در جنوب اصفهک تا شمال خسرو آباد و دیهشک و کریت در فاصله چند صد متری شرق طبس ایجاد کند. زمین لرزه ای که توانست علاوه بر شهر طبس بیش از ۱۰۰ روستا را در منطقه ویران کند. این استاد زلزله شناسی افزود: شواهد تاریخی نشان می دهد که این گستره، لرزه خیز بوده و هیچ گاه از خطر زمین لرزه در امان نبوده است .وی خاطر نشان کرد: حداقل ۳ زمین لرزه دیگر در هزاره اخیر در طبس اتفاق افتاده که هر ۳ زمین لرزه ویرانگر بوده است.وی با انتقاد از گسترش و پیشروی شهر طبس در راستای گسل های فعال منطقه افزود: بعد از زلزله طبس این توسعه بیشتر شد که این روند شهر سازی جای بحث دارد.وی افزود: متاسفانه توسعه شهر طبس به ویژه در سالهای اخیر به سوی همین چشمه های لرزه زا بوده است. یعنی از محدوده باغ گلشن به سمت کوههای شتری که کاملاً روی پهنه لرزه خیز و فرایش گسلی قرار دارد.

باید در انتظار زلزله های بزرگی در طبس بود

طبس به طور کلی در یک پهنه فعال لرزه خیز قرار دارد و حتی در هزاره اخیر نیز زمین لرزه های متعددی در طبس روی داده است البته چون کانون برخی از این زلزله ها در فاصله بیشتری نسبت به مناطق مسکونی اتفاق افتاده توسط انسان احساس نشده است.ولی پایگاه لرزه نگاری در طبس قادر بوده این زمین لرزه ها را ثبت کند.وی ادامه داد: حقایق مورفوتکتونیکی در منطقه نیز نشانگر فعالیت های ژئودینامیکی در منطقه می باشد و بدون شک باید در انتظار زلزله های بزرگی در طبس بود. طبس مستعد زمین لرزه های بیش از ۷ ریشتر می باشد.

ساختار فعلی مدیریت بحران در کشور جو اب گوی چرخه مدیریت بحران نیست

وی درباره راهکارهای پیشگیری از بحران های طبیعی از جمله زلزله گفت: وقایع طبیعی وقتی بحران می شوند که نتوانیم آنها را مدیریت کنیم. تا این وقایع به بحران تبدیل نشوند؛ ولی تا رسیدن به این مطلوب راه زیادی داریم؛ فقط برخی از این نقیصه ها مشکلات اعتباری است. هنوز باور نداریم که به برنامه ریزی نیاز داریم و یا اگر حتی باور کردیم، خوب مدیریت نشده و نمی شود. وی گفت: در حوزه مدیریت بحران های طبیعی نیازمند یک بازنگری هستیم. اساساً ساختار فعلی مدیریت بحران در کشور جوابگوی چرخه مدیریت بحران نیست. اینکه چه مرجعی باید به نقیصه جدی رسیدگی کندکاملاً واضح است ولی اینکه چرا بی تفاوت از کنار آن عبور شده سئوالی است که بی پاسخ مانده است.

خاطرات دکتر آریا منش از زلزله

دقایقی از ساعت ۷ گذشته بود ، آن وقتها در روستاها برق نبود و چراغ توری را تازه آماده کردند. ما در روستایی نزدیک طبس میهمان عموی مادرم بودیم ، هوا رفته رفته تاریک می شد. ناگهان فکر کردم چیزی در آب حوض افتاد ، و به سمت حوض رفتیم ماهی ها به سطح آب آمده بودند و هراسان بودند همزمان صدای بوقلمون ها پیشی گرفته بود و در پی آن سایر ماکیان هم صدا شده بودند و بال بال می زدند و بی تابی می کردند. تقریبا در چند لحظه ظاهرا این صدا از تمام روستا به گوش می رسید،  البته همه این اتفاقات شاید یک تا دو دقیقه شاید هم کمتر طول کشید ، خیلی دقت نداشتیم ، ولی آنقدر موضوع غیر عادی بود که توجه همه جلب شده بود. ناگهان یکی از بستگان که تجربه تلخ زلزله فردوس را به خاطر داشت فریاد زد چراغ توری دارد تکان می خورد ممکن است زلزله باشد ، دقیقا” خاطرم هست هنوز هیچ کس هیچ عکس العمل خاصی را نشان نداد ه بود که صدای کوبید ه ای ( مثل جسم سنگینی که از پشت بام می افتد ) فضا را پر کرد و زمین به شدت شروع به تکان خوردن کرد ، چراغی که آویزان بود ابتدا حالت پاندولی داشت و لی در یک لحظه حا لت تقریبا چرخشی به خود گرفته بود ، زلزله فرا رسید تقریبا روی طاقچه ها واقعا چیزی نماند وهرچیزی که روی آن گذاشته بودیم بر زمین افتاد. سبوهای آب که بر دیوارها تکیه داده شده بود افتاد و شکست ، ایوان ها ترک برداشت ولی هنوز اززلزله طبس خبری نبود ، حدود ساعت ۹ بود که یکی از اقوام که جان سالم از زلزله طبس به در برده بود ، سراسیمه وارد شد و فریاد زد طبس…طبس و شروع کرد به فریاد و ناله و در جایش نشست که همه مردند همه رفتند طبس خراب شد راستش در آن لحظه فقط گریه و ناله بود پدرم فورا جوانها را جمع کردند و گفتند سریعا هرچه بیل و کلنگ و چراغ قوه دارید با خودتان بر دارید تا برویم . یادم هست چندین دبه ۲۰ لیتری هم آب برداشتیم و تقریبا با وانت پراز نیروی کمکی به راه افتادیم هرچه به طبس نزدیکتر می شدیم موضوع را بیشتر حس می کردیم.پس لرزه ها ی زلزله کاملا واضح بود چندین بار ماشین از جاده منحرف شد. ۴۰ یا ۵۰ دقیقه طول کشید که به طبس رسیدم، شهر در غبار و تاریکی بود . فریاد و فغان همه جا را پر کرده بود.البته هنوز دیوارهایی بر جا بود که بعدا و در اثر پس لرزه ها خراب شد. خیابان باغ گلشن تقریبا مسدود بود ، هیچ جایی قابل شناسایی نبود ، بیشتر از روی درختها و آب انبارها می شد حدود آدرس را پیدا کرد. آب انبارها اگر چه آسیب دیده ولی پا برجا مانده بود. منزلمان راکه آدرس کاملا سر راستی داشت و دور میدان مرکزی شهر بود با زحمت پیدا کردیم . صدای ناله اجازه نمی داد از کجا شروع کنیم .دقایقی بعد از کند و کاو پیکر مادر بزرگم را یافتیم ، خدایش رحمت کند.لحظات سختی بود. تا صبح کند و کاو ادامه داشت مرده و زنده از زیر خروارها خاک بیرون کشیده می شدند. زمین حرارت داشت شب توفانی شده بود و ماه گرفتگی بر شدت تاریکی و غربت افزوده بود.دوست داشتیم به هر ناله ای پاسخ بدهیم ولی واقعا امکان ناپذیر بود.دیوارهای گلین و پهن بر سر هر جنبنده ای فرود آمده بود در اولین لحظات او را به دیار ابدی فرستاد و آنان که فریاد داشتند یا آنان بودند که در سردابها ( زیرزمین) بودند و یا آنان بودند که در مسیرهای رفت و آمد تقریبا آوار کمتری را تحمل می کردند صبح نزدیک می شد و با طلوع فجر خرابی طبس نمایان تر می شد.نزدیک صبح بود که پس از تلاش فراوان پیکر دیگر بستگان هم تقریبا بدست آمد ، اغلب جنازه ها فقط از روی لباس شناخته می شدند و گرنه قابل شناسایی نبودند. شاید اولین گروههایی که به امام زاده رسیدیم ما بودیم . تا مکانی را برای دفن اجساد بیابیم .زمین طبس که قبلا با بیل دستی قابل حفر بود ، آن روز با کلنگ کنده نمی شد ، گویی خاک غربال شده را روی غلتک کوبی کرده بودند…… به همین دلیل اغلب جنازه ها در گورستان های جمعی دفن شد که با ماشین های سنگین حفر شده بود . …… باد سرد صبحگاهی کویر، بوی مرگ طبس را به چهار سوی عالم برد و روز بعد رادیو با اعلام خبر زلزله طبس، مردمی را روانه طبس کرد تا به فریاد آسیب دیدگان برسند. اگرچه افرادی حتی تا روزهای بعد از زلزله از مرگ نجات یافتند ولی تقریبا بسیاری از ساکنان طبس در اولین دقایق جان باختند .

خاطرات امام جمعه موقت طبس از زلزله

امام جمعه موقت طبس نیز در گفت وگو با خبرنگار ما گفت: زلزله طبس چند روزی اخبار ایران و جهان را به خود اختصاص داده بود و در همه جا صحبت از ویرانی طبس و کشته شدن ۲۵ هزار نفر بود.حجت الاسلام و المسلمین سید جواد زنجانی طبسی افزود: تمام اخبار رسانه های گروهی دنیا در مورد طبس بود و خبرنگارانشان به طبس آمده بودند.این استاد دانشگاه ادامه داد: به حکم وظیفه انسانی سیل کمک ها به سوی این شهر سرازیر بود اگرچه اولین گروه کمک رسانی از طرف دولت وقت، دو روز بعد از زلزله به طبس رسید مردم همگام با روحانیون از صبح روز بیست و ششم شهریور با تشکیل گروه هایی برای کمکهای اولیه، ضروری و مداوای زخمی ها و دفن اجساد در طبس مستقر شده و مشغول به کار شدند.وی گفت: سازمان های خیریه بین المللی نیز از کمک کردن غافل نبودند.

تشکیل اولین گروه امداد امام خمینی (ره) در طبس بود

سیل کمکهای مردمی زیر نظر علما و روحانیان همچنان به طبس سرازیر بود و همراه این کمکهای مادی، افراد خیری نیز برای یاری رساندن به طبس می آمدند از جمله حضرت آیت ا… خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی ، حجت الاسلام و المسلمین واعظ طبسی، شهید هاشمی نژاد و شهید صدوقی که تلاش زیادی کردند.وی گفت: برای اولین بار تشکیلاتی به همت بزرگان پا به عرصه وجود گذاشت که هنوز قشر محروم جامعه از برکات آن استفاده می کنند و آن تشکیل اولین گروه امداد امام خمینی (ره) در طبس بود که با تلاش آنان، اساس تشکیلات منسجمی به نام گروه امداد امام خمینی (ره) ریخته شده و به قدری گسترده و منظم عمل می کرد که حتی در آن روز کسانی که از طرف رژیم به کمک آمده بودند آن نظم لازم را نداشته و از این گروه استمداد می طلبیدند.حجت الاسلام و المسلمین محمد جواد زنجانی طبسی ادامه داد: این تشکیلات در ابتدا با توجه به حساسیت رژیم نسبت به دو کلمه امام خمینی(ره) در پلاکاردهای خود می نوشتند: (گروه امداد امام …) و این گونه بود که اولین کمیته امداد امام خمینی(ره) در طبس و زیر نظر روحانیان، در محل باغ گلشن تشکیل شد.این روحانی گفت: بعد از آنکه کار بیرون آوردن اجساد و کفن و دفن آنان تقریبا به پایان رسید، آنچه ضروری بود ساختن خانه، حمام و مسجد بود که به همت مرحوم آیت ا… سید عبدا… شیرازی و شهید صدوقی تعدادی خانه موقت ، مسجد و حمام احداث شد.وی اظهار داشت: گروه امداد امام خمینی(ره) با ابتکاری جدید شروع به ساختن بازار و ایجاد تعداد زیادی مغازه کرد تا مردم مشغول کسب و تجارت شوند.وی گفت: با پیروزی انقلاب اسلامی، دولت کار خاک برداری در سطح شهر و روستاهای ویران شده را آغاز کرد و بلافاصله خانه سازی شروع شد.اکنون ۳۴ سال از آن واقعه می گذرد شهر به کلی ویران و دوباره ساخته شد ولی هنوز بیمارستان موجود در این شهر مربوط به همان زمان است که جواب گو نیست.

تبدیل شدن سردر تاریخی باغ گلشن طبس به یک مکان اداری

طبس را با نام باغ گلشن می شناسند که سردر آن در چند سال قبل به مانند گذشته و با طرح قدیمی بازسازی شد ولی اکنون این سردر به جای آن که مکانی برای معرفی جاذبه های گردشگری شهر باشد و به محل بازدید مسافران به یک مکان اداری تبدیل شده است.بعد از گذشت این مدت از زلزله طبس هیچ تلاشی نیز برای باز سازی بافت تاریخی طبس قبل از زلزله و دوباره سازی بناهای تاریخی براساس مستندسازی های قبلی درطبس انجام نشده است.هویت تاریخی طبس باید به این شهربازگردد و این کار را با دقت و تلاش و درس گیری از تجربیات صورت گرفته در سایر نقاط جهان می توان انجام داد.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

4 × سه =