نورنیوز – گروه فرهنگ و جامعه: جنگی خونبار در خاورمیانه در جریان هست. هر روز از تعداد کشته‌شدگان و تلفات انسانی و آمار تخریب‌های ابنیه و خسارات اقتصادی واردشده می‌شنویم. اما در این منازعات کسی از تخریب محیط زیست و نابودی تنوع زیستی مناطق درگیری سخن نمی‌گوید. گویی در جغرافیایی که کودکانش بی‌گناه قربانی می‌شوند، سخن گفتن از حفظ طبیعت و جان سایر زیستمندان رد گم کردن بحران و پرداختن به حواشی ماجراست. وقتی آتش ویرانگر جنگ خاموش شود، آنگاه بخشی از خسارات محیط زیستی مشاهده می‌شود. با این حال موضوع قابل تأمل این است که بخش زیادی از عوارض محیط زیستی جنگ‌ها در قرن حاضر به سرعت قابل لمس نیست.
امروزه پیشرفت تکنولوژی نظامی و استفاده از سلاح‌های متنوع جنگی، آثار تخریب محیط زیستی جنگ‌ها را بسیار بیشتر کرده است. استفاده از جنگ‌افزارهای کشنده چون بمب‌ها و مواد احتراق‌زا با انتشار آلاینده‌های شیمیایی، منابع محیط زیست به خصوص آب، هوا و خاک را به‌شدت آلوده می‌کنند. موادمنفجره سطح بی‌سابقه‌ای از تخریب زیستگاه‌ها را به وجود می‌آورند و با اختلال جدی در عملکرد اکوسیستم‌های طبیعی موجب فرسایش خاک و آلودگی آب شده و حتی امکان کشت و زرع و تولید محصول سالم و ایمن را در مناطق تحت‌تاثیر جنگ برای سال‌ها از بین می‌برند. برخی از آلاینده‌های سمی مانند فلزات سنگین و ترکیبات آلی پایدار با قابلیت اثر تجمعی در بدن انسان و موجودات زنده می‌توانند تا دهه‌ها محیط زیست منطقه را آلوده کنند و پالایش و پاکسازی اراضی آلوده‌شده به آنها بسیار دشوار و در برخی موارد غیرممکن است. بروز و ظهور بیماری‌های حاد و مزمن در انسان‌ها و به ویژه کودکان در میان‌مدت و طولانی مدت از نتایج مواجهه با آلاینده‌هایی هست که سلاح‌های جنگی بر محیط زیست انسان‌ها تحمیل می‌کنند، ولی متأسفانه در گرماگرم جنگ‌ها کسی به آنها فکر هم نمی‌کند! گویی موضوعات به ظاهر مهم‌تری در شرایط پرتنش جنگی وجود دارد که توجه به «محیط زیست» را از اولویت‌ها خارج می‌کند.
تأثیر جنگ بر منابع آبی به خصوص در منطقه خاورمیانه بسیار مهم و غیرقابل کتمان است. در بحبوحه جنگ‌ها به دلایل مختلف مانند انفجارهای پی‌درپی، نفوذ مواد شیمیایی حاصل از انفجارها به رودخانه‌ها و دریاها و تخلیه پسماندهای ویژه خطرناک، تغییرات بسیار شدیدی بر منابع حیاتی و محدود آب منطقه ایجاد می‌شود. ورود بعضی از آلاینده‌های سمی و دیرپا به آب‌های سطحی و زیرزمینی، کیفیت آب‌ها را عملا از چرخه مصرف خارج می‌کند.
واقعیت این هست که در تمامی جنگ‌ها از همان ابتدا محیط زیست و منابع طبیعی قربانیان خاموش هستند. استفاده از سلاح‌های خطرناک و دستیابی به پیروزی از جانب طرف‌های درگیر به هر قیمتی و عدم پایبندی به اصول و قواعد حاکم بین‌المللی، استفاده از هرگونه جنگ‌افزار کشنده و هر نوع تخریب انسانی و طبیعی را برای طرفین منازعه قابل توجیه می‌کند. جدا از آلودگی‌های محیطی که در حین جنگ، سلامت انسان‌ها و سایر موجودات زنده را تهدید می‌کند؛ موضوع مهم، عوارض طولانی‌مدت و غیرقابل التیام جنگ‌ها بر محیط زیست هست؛ گواینکه با وجود گذشت چهار دهه از جنگ تحمیلی همچنان استان‌های غرب و جنوب غرب کشورمان از تبعات این جنگ متأثر هستند. هشت سال جنگ، محیط زیست و زیستگاه‌های حساس دو کشور درگیر را در طول ۱۲۰۰ کیلومتر مرز مشترک آماج تخریب قرار داد که آثار و بقایای آن کماکان مشهود است. در حقیقت نمی‌توان به گردوغبار و توفان‌های خاک در خوزستان پرداخت و به اقدامات تخریبی به خصوص خشک کردن عامدانه بخشی از تالاب هورالعظیم از جانب صدام اشاره نکرد.
بیست و دو سال قبل سازمان ملل متحد ششم نوامبر (١۵ آبان) را با هدف جلب‌توجه بیشتر به مخاطرات آشکار و پنهان جنگ‌ها بر تخریب طولانی‌مدت اکوسیستم‌ها و منابع محیط زیست به عنوان «روز جهانی پیشگیری از تخریب محیط زیست به هنگام جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه» نام‌گذاری کرد. با این وجود آنچه روشن هست آنکه طی همین دو دهه نیز جنگ‌های بسیاری بدون توجه به محیط زیست در جهان رخ داده‌اند و هم اینک نیز جنگ بزرگی نگاه جهانیان را به خاورمیانه کشانده، بدون توجه به این حقیقت که تا چه اندازه محیط زیست شکننده و آسیب‌پذیر این منطقه توان مقابله با پیامدهای محیط زیستی این مناقشات را دارد.
از این رو با افزایش تنش‌های منطقه‌ای، بیش از نامگذاری‌های نمادین برای حفظ محیط زیست در جنگ‌ها به موازات کاهش بروز منازعات و تنش‌ها، اجرای دقیق مقررات ناظر بر حفظ محیط زیست و برخورد قاطع و بدون اغماض نهادهای بین‌المللی در این باره ضرورت دارد، مطالبه‌ای که تحقق آن در شرایط کنونی در منطقه پرتنش خاورمیانه بعید و دور از دسترس به نظر می‌رسد!
*مدیرکل محیط‌زیست شهرداری تهران
روزنامه اعتماد