گروه اجتماعی: قلعه «بیرجند» که با نام‌های قلعه‌ی «ته ده» و «پایین شهر» نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به‌شمار می‌رود.
به گزارش طبس نیوز به نقل از خبرگزاری بین المللی قرآن کریم (ایکنا) از خراسان‌جنوبی، این قلعه که از نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان‌جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه‌ی غربی تپه‌ی ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد.
این قلعه با وسعتی بالغ بر ۳۰۰۰ مترمربع در دوره‌ی صفویه ساخته شده و در واقع هسته‌ی اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود، البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.
قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره‌ی صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به‌ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.
قلعه‌ی «بیرجند» در دوره‌ی قاجاریه به‌طور کامل بازسازی و استفاده شده است، با توجه به شواهد موجود به وسیله‌ی نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.
این قلعه هفت برج دارد که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال ۱۳۷۸ به وسیله‌ی شهرداری بیرجند آغاز شد.
در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده‌ی چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز شماری ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.
قلعه‌ی عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی است. این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه‌ی نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آنها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.
در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم‌های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه‌وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی‌هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.
این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، هم‌چنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی هم‌چون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد.
بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند.
روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر است و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده است، دیوار بنا با فرم آمده آن هم‌چنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.
این قلعه دو در ورودی دارد که یکی از آنها در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی قرار دارد.