سد تاریخی کریت طبس که ساخته‌ای تاریخی نیز به حساب می‌آید باریکترین و قوسی‌ترین سد جهان می‌باشد.
طبس نیوز: سد تاریخی کریت طبس که ساخته‌ای تاریخی نیز به حساب می‌آید باریکترین و قوسی‌ترین سد جهان می‌باشد.
به گزارش طبس نیوز به نقل از تابناک، باقر فتوتی کار‌شناس ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی در مطلبی ارسالی به «نگاه شما» نوشت:
سد قدیمی کّریت در ۵۶ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان طبس، در نزدیکی روستای چیروک و بر روی رودخانه کریت واقع شده است. روستای کریت مرکز دهستان نخلستان در ۱۷کیلومتری طبس در حاشیه جاده اصلی طبس – کرمان در ارتفاع ۶۴۰ متری سطح دریا واقع شده است. سد قدیمی کریت با مخزنی با حجم بیش از یک میلیون متر مکعب از قرون گذشته وظیفه تأمین آب روستاهای پایین دست را بر عهده داشته و از این رو در آبادانی و تأمین معشیت مردم منطقه سهم قابل توجهی داشته است. درسال ۱۳۷۹ به شماره ۳۵۲۳ در فهرست آثارملی به ثبت رسیده است. سد کریت، دارای آنچنان تاریخ با ارزشی است که به تنهایی دیدن کریت را لازم می‌دارد.
قدیمی‌ترین و محنصر به فرد‌ترین سد قوسی دنیا حاصل محاسبات دقیق معماران ایرانی دوران باستان است. هنرمعماران قدیمی کشورمان به خصوص در دوران ایران باستان هنوز هم مایه شگفتی معماران امروزی است که حتی با دقیق‌ترین محاسبات ریاضی و فیزیک هم نتوانسته‌اند به رمز و راز این ساخت و سازهای شگفت انگیز که درگوشه وکنار کشورمان به چشم می‌خورند پی ببرند. «سد کریت» یکی از این سازه‌های منحصر به فرد است که می‌توان آن را حاصل نبوغ معماران ایرانی در قرن‌های گذشته دانست؛ سدی قدیمی در طبس، که عنوان اولین سد قوسی جهان را یدک می‌کشد.
شاید خیلی‌ها نمی‌دانند که از ۲ هزار سال پیش تا اوایل قرن بیستم، بلند‌ترین سدهای قوسی جهان مثل ایزد خواست فارس، کبار قم و کریت طبس، در ایران ساخته شده بودند. محاسبات به کار رفته در ساخت این سد آنقدر دقیق است که رئیس سابق کمیته بین المللی سدهای بزرگ، سد کریت را شگفت آور‌ترین ساخته دست بشر در قرون وسطی می‌نامد.
البته وقتی به این نکته فکر کنید که حدود هزار سال پیش، سازندگان این شاهکار مصالح مورد نیازشان را برای ساخت این سد با مشقت و سختی زیاد از همین راه و از میان تخته سنگ‌ها، کوه‌ها و آبشار‌ها عبور می‌دادند حتما ذوق و شوقتان برای رسیدن به انتهای مسیر و تماشای سازه دست ساز آن‌ها بیشتر می‌شود. البته بهتراست بدانید که این مسیر صعب العبور تقریبا به همان شکل گذشته‌اش باقی مانده وتغییر زیادی نکرده است. مهم‌ترین نکته‌ای که در مورد این سد وجود دارد، نحوه مکان یابی ساخت این شاهکار توسط معماران و سازندگان آن در آن دوران است؛ اینکه آن‌ها در آن سال‌ها، چطور به این نکته پی برده‌اند که این مکان، مناسب‌ترین محل برای ساخت چنین سدی است؟!
هفتصد یا هزار ساله
در کتاب‌های تاریخی روایات مختلفی در خصوص قدمت بند کریت نقل شده است. در کتاب آب و آبیاری در ایران و نگرشی بر سدهای ایران سابقه این بند را ۴۰۰ سال قبل نوشته‌اند. بنا به گفته اهالی بومی منطقه طبس، این بند ۷۰۰ سال قدمت دارد. اما روایت مستند حکایت از تعمیر این بند در اواسط قرن پنجم هجری دارد. حکایت زیر را بخوانید:
در تاریخ کرمان اشاره‌ای به تعمیر بند کریت شده است: «ملک قاورد پس از رفتن برادر (آلب ارسلان) سفری به بلوچستان و جیرفت نمود، بر این بلاد امیر و نواب معین نمود و بند طبس را تعمیر کرد و …». اگر چنین باشد بند کریت در اواسط قرن پنجم قمری تعمیر شده است و این می‌رساند که زمان ایجاد این سد پیش از قرن پنج بوده یعنی عمر سد بیش از ۱۰۰۰ سال است. به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن آنجام گرفته، می‌توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.
از طرفی پروفسور هانری گویلو که ۳۰ سال روی قنات‌های ایران تحقیق کرده ساخت این سد را به دوران مغول نسبت داده است. دکتر یعقوب دانش دوست هم در مورد قدمت سد می‌گوید: «سد کریت بسیار قدیمی است و عده‌ای می‌گویند که در دوران پیش از اسلام و توسط زرتشتی‌ها ساخته شده است. من در این خصوص تحقیقاتی داشته‌ام که در کتابم منتشرشده و با مطالعه بقایای به جای مانده از نوع ساخت و نحوه معماری نشان می‌دهد که این سد متعلق به۷۰۰ سال پیش است». به طور کلی با توجه به تنوع مصالح به کار رفته و ساختار کلی بنا که در مرحله تعمیر بر روی آن انجام گرفته، می‌توان استنباط کرد که بند کریت متعلق به چند دوره زمانی مختلف است.
سنگ نگاره‌های طبس در سد مخزنی کریت مربوط به دوران ساسانی
تابلو سد بتونی کریت (کوریت) در جلو سد ساخته شده که در شکاف صعب العبورآن نقوش کم رنگ بز کوهی قابل مشاهده است. در عمق دره و حفره سد سه نقش بزکوهی که رنگ آن‌ها بسیار کم رنگ شده است در ارتفاع حدود سه متری از سطح گذر آب دره نمایان است.
نقش بزکوهی در ماقبل تاریخ و دوره‌های تاریخی، نمادی از فرشته درخواست آب، زایندگی و فراوانی نعمت بوده است، به همین خاطر آن‌ها را حک کرده‌اند تا این فرشته‌ها کمک کنند این آب همیشه جاری باشد و هیچ وقت کم نشود، چراکه آب مایه زایش، برکت و فراوانی نعمت است.
سد ضد زلزله
دکتر یعقوب دانش دوست که دکترای معماری و شهر سازی است و تجربیات فراوانی در مرمت بناهای تاریخی دارد، یکی از افرادی است که تحقیقاتش درباره این سد را درقالب یک کتاب منتشر کرده است؛ او می‌گوید: «روش سد سازی به شکل قوسی، روشی قدیمی در ایران است. سد کریت با وجود گذشت سال‌ها هنوز هم شکل قوسی خودش را حفظ کرده و در عکس‌های هوائی گرفته شده هم، این موضوع به خوبی قابل مشاهده است. البته سد هائی با فرم قوسی شکل، مقاومت بسیار بالائی دارند و در مقابل فشارهای ناگهانی مثل زلزله، ریزش کوه و حوادث طبیعی مقاومت خوبی از خودشان نشان می‌دهند».
زمین لرزه، واکنش طبیعی زمین در مقابل انرژی زیادی است که در طی سال‌ها در آن انباشته شده؛ یعنی زمین با ایجاد لرزش، در ریشترهای مختلف، انرژی‌اش را تخلیه می‌کند. مردم کشورهائی که روی نوار زلزله خیز کره زمین زندگی می‌کنند، خاطره خوشی ازاین لرزش‌ها ندارند. این‌ها را گفتیم تا از مقاومت سد کریت در برابر یک زلزله قدرتمند بگوئیم که سال‌ها پیش اتفاق افتاده و این سد از آنجان سالم به در برده است. دکتر ناظمی، محقق و زمین‌شناس دراین باره می‌گوید: «۲۵ شهریور ماه سال ۱۳۵۷، زمین لرزه‌ای با قدرت ۴/۷ریش‌تر طبس را لرزاند. این سد با وجود اینکه در معرض یک زلزله شدید قرار گرفت، اما نه تنها تخریب نشد که حتی ترک هم برنداشت».
اما قبل از اینکه در مورد نوع ساخت و مصالح به کار رفته در بدنه این سد ضد زلزله صحبت کنیم، بهتر است اطلاعاتی در مورد شکل ظاهری سد کریت داشته باشید. ارتفاع قسمت بیرونی بند از کف رودخانه ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر ۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج ۵۲ متر است. این سد در چهار مرحله احداث شده و ضخامت تاج آن تنها ۱/۲ متر می‌باشد. سد کریت فاقد سرریز بوده و برآورد می‌شود که بیش از هزار روگذری سیلاب را تجربه نموده است. در بدنه بند دریچه و مجرایی بر انتقال آب به پشت بند وجود داشته و سوراخ‌های متعددی در ارتفاع بند وجوددارد که اندازه‌های دقیق و متناسبی دارد. این سوراخ‌ها به نام قفل خوانده می‌شود. حدود ۱۵۰ سال قبل ۴ متر به ارتفاع بند افزوده شده این افزایش باعث جلوگیری از متروکه شدن این بند شده بود. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد بند قدیم که هنر سد سازی ایرانیان را آشکار می‌کند، قوسی بودن بند است. بندهای قوسی مقاومت بیشتری در مقابل فشارهای ناگهانی، زلزله و حوادث طبیعی دارد.
دکتر ناظمی در این باره می‌گوید: «ارتفاع قسمت بیرونی سد از کف رودخانه، ۵۲ متر و عمق حوضچه آبگیر۲۰ متر و طول آن در قسمت تاج۵۲ متر و ضخامت تاج هم ۲/۱ متر است. نکته جالب اینجاست که سد کریت محل مخصوصی برای خروج آب اضافی بعد ازپرشدنش ندارد، برای همین آب‌های اضافی ناشی از سیلاب‌ها، بعد از پر شدن سد، از روی بدنه سد بیرون می‌ریخته و این موضوع نشان می‌دهد که بدنه سد بسیار محکم ساخته شده که با وجود گذر سیلاب‌های زیاد از روی آن خراب نشده است.
مصالحی که در ساخت بدنه سد به کار رفته، جالب است. ناظمی درباره این مصالح می‌گوید: «مصالحی که درساخت سد به کار رفته ساروج و سفیده تخم مرغ بوده است. تخم مرغ آن زمان ماده بسیارارزشمندی بوده، اما چون می‌خواستند سد مقاوم باشد، از چسبندگی تخم مرغ در بدنه سد استفاده کرده‌اند. ماده اصلی به کار رفته در بدنه سد هم ملات آهک و شن و خاک است که مقاومت زیادی در برابر انحلال و تخریب دارد». سازندگان علاوه بر استفاده از ساروج و ملات، در زمان‌های دیگر هم که سد به تعمیر احتیاج داشته، از آجر و سنگ استفاده کرده‌اند. معماران این سد۷۰۰ سال پیش، برای ساخت آن، یک دره تنگ و باریک و برای جمع شدن آب هم یک دشت نسبتاً صاف را در نظر گرفته بودند. این سد در دو مرحله کامل شده است. حدود ۱۵۰ سال قبل ۴ متر به ارتفاع سد اضافه کردند که هم برای افزایش بهروه وری از سد بوده و هم اینکه مانع از متروکه شدنش می‌شد.
سدهای به صرفه
سد‌ها انواع مختلفی از نظر شکل و نوع معماری دارند. سد‌ها سه نوع هستند. تک قوسی، دو قوسی و سه قوسی. یک سری از سد‌ها هم سدهای معمولی هستند که به دو دسته خاکی و بتونی تقسیم می‌شوند. در سدهای معمولی باید بدنه سد را مقاوم و با ضخامت زیاد بسازیم تا با وزن خودش جلوی فشار آب را بگیرد. این سد‌ها مصالح ساختمانی زیادی مصرف می‌کنند. اما در سدهائی که به شکل قوس هستند، چون محل قوس به درون سد است، انرژی و نیروی زیاد فشارآب را خود سد تحمل نمی‌کند و آن را به دیواره‌های کوه منتقل می‌کند. سدهای قوسی باید در دره باریکی ساخته شوند و دیواره‌هایشان هم باید آن قدر مقاوم باشند که فشار زیاد آب را تحمل کنند. این‌ها را دکتر ناظمی می‌گوید وادامه می‌دهد؛ «سدهای قوسی به خاطر اینکه از مصالح کمی در ساخت آن‌ها استفاده می‌شود، خیلی به صرفه‌تر هستند. به خصوص اینکه سد کریت در یک منطقه صعب العبور واقع شده و حمل و نقل مصالح در این مسیر خیلی سخت بوده و بنابراین بهترین راه این بوده که سازندگانش بتوانند با مصالح کم این بنا را برپا کنند. سد امیر کبیر هم یکی از سدهائی است که به شکل قوسی ساخته شده البته سدهای قوسی معایبی هم دارند. مثلاً شرایط زمینی و محیطی خاص برای ساخت آن‌ها باید وجودداشته باشد مانند سد کریت که در دره تنگ قرار دارد.
سدهای قوسی مثل سد کریت مزایا و معایب مختلفی دارند اما نکته دیگری که در مورد سد کریت وجود دارد این است که آب این سد در زمان‌های کم آبی و خشک سالی هم نسبتاً خوب است. سازندگان این سد خلاقیت و ابتکار منحصر به فردی رادر ساخت آن از خود نشان داده‌اند؛ مثلاً در دریاچه سد یک چاه حفر کرده‌اند که به برج آبگیری معروف است. دکترناظمی دراین باره می‌گوید: «یک برج آبگیری به شکل یک چاه متصل به سد، در وسط دریاچه ساخته شده که به خاطر افزایش فشار آب در قسمت‌های عمیق دریاچه، از بالا به پائین ضخامت و قطرش زیاد می‌شود. در داخل چاه موجود در برج آبگیری، سوراخ هائی وجود دارد که به درون دریاچه منتهی می‌شود. محلی‌ها به این سوراخ‌ها قفل می‌گویند. قطراین سوراخ یا قفل‌ها بین ۲۰-۱۰ سانتی‌متر است. این قفل‌ها به شکل دایره هستند و داخل آن چوب و یا پارچه می‌گذاشتند و با پتک به آن می‌زدند تا محکم شود و آب بند بیاید. البته این سوراخ‌ها در فواصل و ارتفاع‌های مختلفی و بسیار منظمی از هم ساخته شده‌اند».
در دوران گذشته، مردمی که از آب سد کریت استفاده می‌کردند در مواقع خشکسالی به سراغ آب ذخیره شده در چاه می‌رفتند در ز مان‌های کم آبی قنات‌ها و آب‌های زیر زمینی و با توجه به کاهش آب سد یا دریاچه در زمان‌های مختلف، یک کارگر ماهر که خیلی هم شجاع بوده، وارد این چاه می‌شده و چوب و یا پارچه‌ای را که سوراخ راگرفته بوده برمی داشت. به این ترتیب تراز پائین تری از آب سد تخلیه می‌شده و به این شکل آب از زیر سد عبور می‌کرده و به مصرف مردم روستای کریت می‌رسید. در فصول آبگیری که نزولات جوی مثل باران زیاد بوده، همه سوراخ‌های باز شده را دوباره می‌بستند و سد دوباره پر از آب می‌شد.
در حال حاضر دیگر از سد کریت برای ذخیره آب استفاده نمی‌شود، چون عمر مفید سد تمام شده وبه گفته دکتر ناظمی، به جز ۶-۵ متر از داخل سد که قابل استفاده است، داخل آن پر از رسوب شده و عدم لایروبی در طول زمان، مانع از آبگیری مجدد آن می‌شود. البته در حال حاضر از این سد به صورت ویژه نگهداری نمی‌شود چون چند وقتی است که بالا‌تر از این سد، یک سد بتونی و وزنی به شکل قوسی ساخته شده. «همین که سد جدیدی برای آب گیری ساخته‌اند و آب به سد تاریخی کریت فشار نمی‌آورد، باعث می‌شود احتمال تخریب آن از بین برود. نوع ساخت سد کریت به قدری خاص ومبتکرانه است که بسیار مورد توجه کار‌شناسان خارجی قرار گرفته است. این سد باستانی در سال ۱۳۷۹، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.