صدای پرطنین طبل با آهنگی موزون و دلنشین در سحرگاهان ماه مبارک رمضان ،سکوت شب های کویر را می شکند و خاطره نقاره زنی بارگاه امام رضا (ع) را دریادها زنده می کند.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی طبس، در این نوشتار که از پژوهش دکتر گلفام شریفی ،عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی در ماهنامه مطالعات فرهنگی دانشگاه پیام نور استان البرز(سال دوم.شماره ۱۴.مهرماه ۱۳۹۳)گرفته شده است، به کاربرد طبل در مراسم آئینی بیدارباش مومنان در اسحار ماه مبارک رمضان در شهرستان طبس می پردازیم .
سازهای کوبه ای از گذشته های دور تاکنون در مراسم مختلف مذهبی و آئینی چون تعزیه و جشن های عروسی کاربرد داشته اند.طبل و نقاره از جمله سازهای کوبه ای اند که کاربردهای آئینی گوناگونی داشته اند.
از انواع طبل ،نقاره است که جزء آلات رزم وبزم به شمار می آمده و یکی از مهمترین کارکردهای آن خبردارکردن مردم به هنگام طلوع وغروب آفتاب بوده است.علاوه بر آن ،نواختن طبل و نقاره در فرهنگ عامه مردم ایران نیز جایگاه خاصی دارد.
در آغاز به آلات و وسایلی طبل زنی و مکان نواختن طبل ها در طبس اشاره می گردد،سپس تاریخچه مختصری از پیشینه ی آئین طبل زنی در این منطقه آورده می شود و در ادامه جنس و صدای چهارنوع طبل و زمان نواختن طبل ها ذکر می گردد.در پایان ،وسیله ای به نام پنگان معرفی می گردد که به جای ساعت برای سنجش نواختن طبل ها درطبس استفاده می شده است.
در گذشته های دور مراسم طبل زنی در ماه مبارک رمضان جهت آگاه کردن مومنان در هنگام سحر در شهرستان طبس رایج شده بود.انجام این امر یکی از نیات واقفان آن محمدباقر خان عمادالملک است.صدای پرطنین طبل با آهنگی موزون و دلنشین در سحرگاهان ماه مبارک رمضان ،سکوت شب های کویر را می شکند و خاطره نقاره زنی بارگاه امام رضا (ع) را دریادها زنده می کند.
آلات و وسایل طبل زنی ماه مبارک رمضان در طبس عبارتند از: پنج قطعه ظرف استوانه ای شامل سه عدد کاسه به نام “چاشنی”و سه ظرف استوانه ای به نام های “سرنواز”،”بردست”و ” آلیاژی که معمولا ترکیبی است از مس ونقره “و با استفاده از پوست گاو و بر روی ظروف فوق طبل ها را آماده می کردند.
مکان به صدا درآمدن طبل ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷طبس، در بالای کارونسرای میدان امام در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عمادالملک انجام می گیرد.
طبل ها جزء غنایم جنگی میرمحمدخان یکی از حاکمان پیشین طبس است و در نبردی که بین او و جعفرخان پدر لطفعلی خان زند در میگیرد،به غنیمت گرفته می شود.
پس از شکست جعفرخان در جنگ ،این طبل ها مدتی در محل دیوانخانه حاکم شهر طبس غیر قابل استفاده بوده است،تا اینکه به پیشنهاد عمادالملک یکی از فرزندان میرمحمد خان که فرد خیری بوده و به آبادانی اهمیت می داده ،طبل ها به همراه یک عراده توپ،در اسحار ماه مبارک رمضان برای اعلان بیدارباش مومنان به کاربرده شد.به نحوی که طبل ها در سه نوبت نواخته شود و مومنان را برای شب زنده داری و خوردن سحری بیدار کنند.
در کنار اینها از یک عراده توپ هم در قدیم استفاده می شده که حدود چهل سال است ،آن عراده دیگر کاربردی ندارد.اما طبل ها بیش از ۱۵۰سال است که برای بیدارباش مومنان به کار می رود.
یکی از دلایلی که این طبل ها همچنان نواخته می شود،ابتکاری است که مرحوم عمادالملک به کاربرده و وقف نامه ای را تنظیم نموده و مشخص کرده چه کسانی مشغول طبالی و چه کسانی زنبورک چی و مشغول شلیک توپ و نیز چه کسانی فنجان کش یا پنگان کش بوده اند.
در وقف نامه ای که در زمان عمادالملک تنظیم شده ،برای هریک از افراد مقرری تعیین شده که همچنان تا امروز این وقف از طرف متولی امور عمادالملک پایدار است.امروزه از جمله کسانی که این کار خیر را ادامه می دهند ،خاندان زنده یاد محمد حسین آشوری و فرزندانش هستند که سال هاست مشغول طبالی اند.
در مراسم طبل زنی ماه مبارک رمضان چهارگونه طبل همزمان نواخته می شود:
۱.نوع اول : “چاشنی ” است وتعداد آنها دوتاست که یکی صدای زیر و دیگری صدای بم دارد.پوست آن از پوست گاو است .جنس آن هفت جوش و وسط آن سوراخی است که وقتی روی آن ضربه زده می شود ،صدا را پاسخ می دهد و این نوع طبل چاشنی است.
۲.نوع دوم:به صورت “سرنواز ” است. سرنواز آلیاژ چدن ،هفت جوش و پوست گاو است و صدای آن با بقیه طبل ها متفاوت است.صدای بقیه طبل ها باید با آن هماهنگ شود.
۳.نوع سوم:به صورت “بردست “است.آلیاژهفت جوش و پوست گاو.پایین آن یک سوراخ دارد.صدای بردست به سرنواز پاسخ می دهد.
۴.طبل چهارم :نقاره است که آلیاژی بوده به صورت بردست.به دلیل آنکه در زلزله ۱۳۵۷طبس زیرآوار خراب شده ،طبل بازسازی و ازجنس مس ساخته شده و به خاطر ایجاد صدا در پایین آن سوراخ دارد.پوست آن از پوست گاو است.صدای نقاره عبارت است از اینکه صدای طبل های دیگر را در هم آمیخته ،همراه با صدای نقاره در شهر پخش می کند.
مراسم طبل زنی در سه مرحله اجرا می شود:
طبل یک :چهار ساعت پیش از اذان صبح . زمانی که طبل یک زده شد،روی طبل یک بار چوب زده میشود به عنوان طبل یک.پس از یک ساعت استراحت پشت سرش طبل دو زده می شود.
طبل دو :باز دو چوب زده می شود به علامت دو ساعت مانده به اذان صبح.
طبل سه:یک ساعت به اذان صبح به مدت یک ربع نواخته می شود.
در پایان مراسم ،سه چوب زده می شود به نشانه اینکه مومنان متوجه شوند ،یک ساعت به اذان صبح باقی مانده است .پس از آن طبل ها کنار گذاشته می شود و طبال ها برای سحری خوردن به سمت خانه می روند .پس از یک ساعت اذان می گویند تا شبی دیگر.
در مدت ماه مبارک رمضان ،مراسم طبل زنی هرشب ،و سه بار اجرا می شود.پس از آن به خاطر آنکه استفاده بهینه ای از طبل ها شود،در روز عاشورا ،طبل ها بار شتر شده ،جلو یا پشت نخل امام حسین (ع) به صورت طبل عزا از آن استفاده می گردد.
با توجه به اینکه در گذشته ساعت وجود نداشته ،وسیله ای به نام پنگان داشته اند .این پنگان از دو ظرف تشکیل شده که یکی محتوی آب و دیگری ظرف خالی است.سوراخی در ظرف کوچک تعبیه شده بود و دقیقا هریک ساعت آن ظرف پر می شده است .چون طبل ها در سه نوبت (سه ساعت مختلف)نواخته می شده ،برای سنجش نواختن طبل ها از پنگان استفاده می شده است.
باز هم فردی مقرری دریافت می کرده که به آن پنگان کش می گفتند و موظف بوده که از پنگان مواظبت کند و به محض اینکه پر شد ،در ساعت مقرر پنگان را از آب بکشد و دوباره تایک ساعت بعد در سطح آب قرار دهد.
علاوه بر سحرهای ماه ر مضان ،زمانی که حاکم شرع اعلام می کرده که ماه شوال رویت شده ،به دستور حاکم شرع شادیانه نواخته می شده که عبارت بوده از ضرب آهنگ های آهنگین طبال ها که در صبحگاه روز عید فطر در بالای بلندترین ساختمان شهر نواخته می شده است و چون عید فطر باعث سرور و شادی مردم بوده و در این روز مردم به هم شادباش می گفتند ،مراسم طبل زنی به “شادیانه”معروف شده است.
نتیجه:طبل جزء سازهایی است که از دیرباز تاکنون در مراسم شادی ،عزا و مراسم مذهبی چون تعزیه خوانی و بیدارکردن مومنان در اسحار ماه رمضان به کار می رود.
نکته حائز اهمیت آن است که در دوره ناصری با آنکه حقوق نقاره چی ها در تهران قطع شد،باز هم به دلیل عشق و علاقه بدین حرفه ،تا مدت ها نقاره چی ها اوقات شرعی را به مردم اعلان می کردند.
اکنون نیز با آنکه زنگ انواع ساعت ها،تلفن های همراه و زمان سنج تلویزیون برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می کنند،طبالان در طبس هنوز منادیان بی رقیب سحرخیزان اند و با خلوص نیت بدین کار عشق می ورزند و این آئین مذهبی را زنده نگه می دارند.
منبع: روابط عمومی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان طبس