همشهری-آرش نهاوندی:
سرزمین ایران از لحاظ لرزه‌خیزی در یکی از مناطق فعال کره زمین قرار دارد. اگر زمین‌لرزه‌های رخ‌داده در جهان طی سالیان اخیر را روی نقشه‌ای پیاده کنیم، با دو کمربند عمده و بزرگ لرزه خیزی روبه‌رو می‌شویم که شامل کمربند دور اقیانوس آرام و کمربند آلپ – هیمالیاست. ایران روی قسمت میانی کمربند لرزه خیزی آلپ – هیمالیا قرار دارد.
قرار داشتن ایران روی کمربند میانی زلزله در طول تاریخ سبب بروز زلزله‌های بی‌شمار و بعضا بسیار ناگوار و فاجعه‌بار در این کشور شده است. برای آشنایی با ویژگی‌های زلزله‌های مهمی که در ایران رخ داده‌اند، با دکتر محمد تاتار، دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مدیر گروه زلزله شناسی گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح این گفت‌وگو را در این شماره از پرونده روزنامه همشهری می‌خوانید.
- آیا فلات ایران از مناطق عمده زلزله‌خیز جهان محسوب می‌شود؟
فلات ایران به‌عنوان یک زون برخوردی قاره‌ای، واقع میان دو صفحه تکتونیکی عربی و اوراسیا که با سرعت میانگین ۲۲ تا ۲۴میلی‌متر در سال به یکدیگر نزدیک می‌شوند، سطح بالایی از تغییر شکل پوسته‌ای را نشان می‌دهد و در طول تاریخ، همواره با وقوع زمین لرزه‌های بزرگ و مخربی همراه بوده است. بالغ بر ۳۰۰ زمین لرزه تاریخی (زمین‌لرزه‌هایی که قبل از ۱۹۰۰میلادی روی داده‌اند) مهم که با خسارات جانی و مالی قابل توجهی همراه بوده‌اند، در کتب تاریخی و نشریات و متون علمی گزارش شده‌اند. از مهم‌ترین زمین لرزه‌های تاریخی رخ داده در گستره فلات ایران می‌توان به زمین لرزه‌های زیر اشاره کرد.
- به یکی از مهم‌ترین و فاجعه‌بارترین زلزله‌ها در فلات ایران در سال‌های پیش از هزاره اول میلادی اشاره کنید؟
زمین لرزه ۸۵۶ میلادی قومس (استان سمنان) یکی از فاجعه‌بارترین زمین لرزه‌های تاریخی رخ داده در فلات ایران است. تلفات جانی ناشی از این زمین لرزه را تا ۲۰۰ هزار نفر تخمین زده‌اند. این زمین‌لرزه در البرز خاوری رویداد و منطقه قومس و ناحیه خراسان باختری را ویران کرد. در منطقه قومس بیشترین خسارت به دامغان رسید که بیش از نیمی از شهر ویران شد و بالغ بر ۵۹ هزار نفر کشته شدند.
- تبریز نیز گویا یکی از زلزله‌خیز‌ترین مناطق ایران است آیا در سه دهه اخیر زلزله‌های مخربی در این منطقه به وقوع پیوسته است؟
زمین لرزه سال ۱۷۲۱ میلادی جنوب خاور تبریز و زمین لرزه سال۱۷۸۰ میلادی شمال باختر تبریز هر دو جزو مخرب‌ترین رویدادهای تاریخی در منطقه تبریز به شمار می‌روند. این دو زمین لرزه که هریک به‌ترتیب با ۵۰ و ۶۰ کیلومتر گسلش سطحی همراه بوده‌اند موجب خسارات جانی و مالی زیادی به شهر تبریز و مناطق همجوار شدند. تلفات انسانی ناشی از زمین لرزه سال ۱۷۲۱ را بالغ بر ۴۰هزار نفر تخمین زده‌اند. این درحالی است که برخی شمار تلفات زمین لرزه ۱۷۸۰ تبریز را که در آن این شهر تقریباً به تمامی ویران شد تا بیش از ۲۰۰هزار تن دانسته‌اند.
- از چه زمانی زمین لرزه‌ها توسط دستگاه‌های لرزه نگاری به ثبت رسیده‌اند؟
زمین لرزه‌های رخ داده از ۱۹۰۰ میلادی به بعد توسط دستگاه‌های لرزه‌نگاری به ثبت رسیده‌اند اطلاحا به این نوع زمین لرزه‌ها که در طول تاریخ ثبت شده‌اند، زمین‌لرزه دستگاهی می‌گویند. موقعیت مکانی، زمان وقوع و بزرگی این رویدادها با دقت خوبی تعیین شده است. موقعیت تکتونیکی خاص ایران موجب شده است که سطح بالایی از لرزه خیزی را نشان می‌دهد. وقوع بیش از ۱۰۰۰ زمین‌لرزه با بزرگای بیشتر از ۵ (در مقیاس امواج پیکری)، رخداد ۱۲۰زمین لرزه با بزرگای بیشتر از ۶ و حداقل ۱۰ زمین لرزه با بزرگای بالای ۷ طی ۱۰۰ سال اخیر، مؤید فعالیت لرزه‌خیزی بالای فلات ایران است.
- درباره زمین لرزه بوئین زهرا که یکی از زلزله‌های مرگبار تاریخ معاصر کشور ما بوده می‌توانید به ما اطلاعات دقیق بدهید؟
زمین لرزه دهم شهریور ۱۳۴۱ بوئین زهرا با بزرگی ۲/۷=Ms که در پهنه باختری تهران و جنوب قزوین و تاکستان روی داد، منجر به ویرانی شهر بوئین‌زهرا و کشته‌شدن بیش از ۱۲ هزار نفر از هموطنانمان شد. این زمین لرزه را به فعالیت گسل ایپک با طول متجاوز از ۱۱۵ کیلومتر نسبت داده‌اند.
- آیا زمین‌لرزه مهم دیگری در دهه ۱۳۴۰ در ایران رخ داده است؟
زمین لرزه ۹ شهریور ماه ۱۳۴۷ دشت بیاض با بزرگی ۴/۷=Ms (در مقیاس امواج سطحی) که بخش وسیعی از جنوب خراسان را به لرزه درآورد. این زمین لرزه با گسیختگی سطحی ۸۰ کیلومتری همراه بوده است و به فعالیت گسل دشت بیاض نسبت داده می‌شود. تلفات ناشی از این زمین لرزه را ۷تا ۱۲ هزار نفر تخمین زده‌اند.
- بسیاری از مردم ما بیشتر در خبرها از زلزله طبس آگاهی پیدا کردند، برخی از جوانان ما نیز بیشتر از بزرگ‌ترها درباره این زلزله شنیده‌اند درباره این زلزله برایمان بگویید.
زمین لرزه ۲۵ شهریور ماه ۱۳۵۷ طبس با بزرگی ۸/۷=Mwکه جنوب خراسان را به لرزه درآورد، منجر به ویرانی شهر تاریخی و زیبای طبس شد. این زمین لرزه که جزو بزرگ‌ترین زمین لرزه‌های ۱۰۰سال اخیر ایران محسوب می‌شود و به گسلی که با طول ۸۰کیلومتر در فاصله حدود ۱۰کیلومتری شهر طبس قرار گرفته است نسبت داده می‌شود، منجر به کشته شدن حدود ۱۲ هزارنفر از ساکنین شهر طبس و روستاهای اطراف آن شد.
- در سال ۱۳۶۹ نیز در بحبوحه برگزاری مسابقات جام جهانی ۱۹۹۰ ایتالیا زلزله‌ای در منجیل و رودبار رخ داد؛ برخی از کارشناسان می‌گویند تعداد زیادی از افرادی که در آن شب به تماشای فوتبال نشسته بودند جان سالم به در بردند، درباره این زلزله چه می‌دانید؟
زمین لرزه ۳۱ خرداد ماه ۱۳۶۹ رودبار و منجیل با بزرگی ۷/۷=Ms که در منطقه رودبار و طارم از استان گیلان به وقوع پیوست، بخش وسیعی از شمال کشور از جمله تهران را به لرزه درآورد و موجب وحشت عمومی شد. این زمین لرزه با حدود ۸۰ کیلومتر گسلش سطحی بالغ بر ۴۰ هزار کشته بر جای گذاشت.
- آیا در سال‌های اخیر دوباره در خراسان زلزله شدیدی رخ داده است؟
زمین لرزه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۶ زیرکوه-قائنات (یا اردکول) با بزرگی ۳/۷=Ms از دیگر زمین‌لرزه‌های بزرگ روی داده در جنوب خراسان است که به‌خوبی بر پتانسیل بالای لرزه خیزی این بخش از کشورمان دلالت دارد. این زمین لرزه با حدود ۱۲۵ کیلومتر گسلش سطحی، دارای طولانی‌ترین گسیختگی سطحی شناخته شده در ایران است که به‌دنبال یک زلزله ایجاد شده است. خوشبختانه باتوجه به تراکم کم جمعیتی گستره مه لرزه‌ای این زمین لرزه و اینکه هنگام وقوع این رویداد بزرگ غالب مردم در بیرون مشغول به کار بودند و به‌ویژه اینکه یک پیش‌لرزه نیز ۱۰ ثانیه قبل از رویداد اصلی اتفاق افتاده بود، این زمین لرزه با خسارات جانی زیادی همراه نبود. تلفات ناشی از این زمین لرزه را حدود ۱۵۶۸ نفر تخمین زده‌اند.
- درباره فاجعه بارترین زلزله چند دهه اخیر ایران که علاوه بر تلفات بسیار بالا باعث ویرانی یکی از بزرگ‌ترین میراث تاریخی کشورمان نیز شد، برایمان بگویید؟
زمین لرزه ۵ دی ماه ۱۳۸۲ بم با بزرگی ۵/۶=Mw جزو مخرب‌ترین و فاجعه بارترین زمین لرزه‌های سال‌های اخیر ایران است که با خسارات جانی و مالی زیادی همراه بود. شمار کشته شدگان این زمین‌لرزه که در مقایسه با سایر زمین‌لرزه‌های دستگاهی ذکرشده از بزرگی به‌مراتب کمتری برخوردار است متجاوز از ۲۶ هزار نفر گزارش شده است که عمق فاجعه را نشان می‌دهد. نزدیکی محل کانون این زمین لرزه به شهر تاریخی بم و نوع ساختمان‌ها که غالباً از نوع خشتی- گلی بودند، منجر به آمار بالای تلفات این زمین لرزه شد. در اثر این زمین لرزه ارگ تاریخی بم با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین سازه خشتی-گلی جهان، به کلی ویران شد. این زمین لرزه به فعالیت گسل بم به طول ۲۰ کیلومتر که در فاصله بسیار نزدیکی با شهر بم قرار گرفته است، نسبت داده می‌شود.