کسانی که اندکی با فضای شرق شناسی در غرب آشنا باشند به این مطلب اذعان دارند که بدنهی اصلی شرق شناسی، مطالعات اسلامی است. رشته مطالعات اسلامی که از آن گاهی با عنوان اسلام شناسی نیز یاد می شود حجم عظیمی از فعالیتهای شرق شناسی را در دانشگاه های مطالعات فرهنگی به خود اختصاص داده است.
دانشجویان در رشتهی اسلام شناسی، دروس و مهارتهای مربوط به این رشته را معمولا در دانشکده های شرق شناسی و یا به عبارت امروزی آن دپارتمان های مطالعات فرهنگی فرا میگیرند. در دوره کارشناسی موضوعاتی مانند تاریخ اسلام، آشنایی با شخصیت های دینی و آشنایی با منابع اصلی این دین و شناختی کلی از مذاهب جهان اسلام به دانشجویان ارائه میشود. در ارائه ی این دروس در کنار بحث انتقال اطلاعات تلاش می شود دانشجو به تدریج با شیوه و چگونگی تحقیق و تفکر و تحلیل موضوعات مرتبط با اسلام آشنا شود.[۱]
در کنار دروس اصلی مرتبط با اسلام به دانشجویان توصیه میشود که حداقل یکی از زبان های جهان اسلام مانند عربی، فارسی، ترکی و اردو را فراگیرند که معمولا زبان عربی دارای اولویت است و از دروسی به حساب میآید که دانشجویان ملزم به فراگیری آن هستند.
این روند تا دوره کارشناسی ارشد ادامه دارد، در دوره کارشناسی ارشد دانشجو در کنار گذراندن تعدادی از واحدهای درسی ملزم به نگارش پایان نامه ای در یک موضوع مرتبط با جهان اسلام است. معمولا بسیاری از دانشجویان به دلایل اقتصادی فقط تا دوره کارشناسی ارشد ادامه تحصیل میدهند. علاقمندی به ادامه تحصیل در دوره دکتری در میان دانشجویان بسیار اندک است به همین دلیل در بسیاری از دپارتمانهای اسلام شناسی، به طور معمول تعداد دانشجویانِ غیر بومی دوره دکتری اسلام شناسی از دانشجویان بومی بیشتر است. دوره دکتری در بسیاری از دانشگاههای غربی پژوهش محور است به این معنی که دانشجو با انتخاب یک موضوع تمام تمرکز خود را بر روی پایان نامه سوق میدهد و با کار دقیق و علمی چندین ساله به نوعی خود را به عنوان صاحب نظر در آن موضوع اعلام میکند. با نگارش رساله، توانایی گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل دادهها توسط دانشجو به سنجش گرفته میشود.
معمولا هر دانشگاهی در رشته مطالعات اسلامی عناوین درسی مخصوص به خود را دارد. برای آشنا شدن با عناوین برخی از دروس ارائه شده در رشته مطالعات اسلامی ما دروس ارائه شده مدرسهی مطالعات مشرق زمین و آفریقا (به انگلیسی: School of Oriental and African Studies) که با مخفف SOASنیز نامیده میشود.–یکی از دانشکدههای صاحب نام در زمینهی شرق شناسی در جهان – را در نظر گرفتهایم.[۲] این دانشکده یکی از دانشکدههای زیر مجموعهی دانشگاه لندن است که در زمینهی حقوق، زبانها، علوم انسانی و اقتصاد کشورهای قاره آسیا (و به خصوص منطقه خاورمیانه) و آفریقا تخصص دارد و در آنجا دانشجویان در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری مشغول به تحصیل و پژوهش هستند. دانشکدهی مطالعات مشرق‌زمین و آفریقا یکی از شناخته شده ترین مراکز آموزش عالی دنیا برای آموزش و پژوهش در موضوعات مربوط به آفریقا و آسیا به ویژه خاورمیانه است.
این دانشکده از نظر تعداد دانشجو یکی از دانشکده های کوچک دانشگاه لندن است، اما در رده بندی دانشگاهی در بریتانیا رتبهی بالایی دارد. در این دانشگاه رشته های متعددی مرتبط با مطالعات اسلامی برقرار است، در اینجا ما دروسی را که در رشته مطالعات اسلامی در مقطع کارشناسی (لیسانس) در دانشکده ی زبان ها و فرهنگ های خاور نزدیک و خاورمیانه ارائه میشود را فهرست میکنیم:[۳]
آشنایی با مطالعه و بررسی قرآن[۴]
هدف تدریس این موضوع اینگونه عنوان شده که دانشجویان نگاهی تحلیلی به قرآن و موضوعات مربوط به آن پیدا کنند.
جهان اسلام: وحدت درعین کثرت[۵]
در این درس دانشجویان با گسترهی اسلام و مفهوم امت اسلامی آشنا شده و در عین حال با تنوع فرهنگی، زبانی، قومی و اجتماعی مسلمانان شناخت پیدا میکنند.
سیره و احادیث پیامبر اسلام[۶]
در این درس دانشجویان با زندگی و ابعاد مختلف حیات حضرت رسول اکرم(ص) آشنایی پیدا میکنند. این موضوعات در این درس ارائه میشود:
ماهیت نبوت در اسلام؛
شخصیت پیامبر (ص) و تاثیر آن بر پیروان خود؛
محمد مرد خانواده، معلم، قاضی، رهبر در صلح و جنگ؛
پیامبر(ص) به عنوان یک الگو و حدیث و سنت به عنوان منبع؛
تصویر محمد(ص) در زندگینامههای انگلیسی؛
بحث و بررسی در مورد منابع شرح حال پیامبر(ص)، مسلمانان و دیگران.
آشنایی با تصوف[۷]
هدف این درس آشنایی دانشجویان با ویژگیهای برجسته تصوف و شناخت پیشینهی تاریخی، چگونگی ظهور و توسعه تصوف؛ همچنین دانشجویان با برخی از مفاهیم، آموزهها، و فرقههای تصوف و تاثیر آن بر مناسبات اجتماعی و مذهبی آشنایی پیدا میکنند. تلاش میشود دانشجو در این درس به توانایی در درک تصوف و بررسی زمینهی پیدایش تصوف با استفاده از مواد تاریخی قرون میانه اسلامی دست یابد.
میراث فکری اسلام
هدف این درس آشنایی دانشجویان با میراث فکری اسلام مانند فلسفه و کلام اسلامی و تاریخ فکر در اسلام است.
در پایان ترم تحصیلی از دانشجو این انتظار میرود که شناختی کلی از اسلام بر مبنای منابع دینی اسلام مانند قرآن و حدیث بدست آورده باشد. همچنین دانشجو با بخشی از مشکلات روش شناسی آکادمیک مطالعات اسلامی و همچنین با برخی از اصطلاحات و نیز افکار و ایدههای اصلی و مناقشات درون دینی میراث فکری اسلام آشنا شده باشد.
تحقیق پایانی دوره کارشناسی مطالعات اسلامی[۸]
هدف از ارائه این واحد درسی آشنایی دانشجو با نحوه استفاده از منابع و نیز چگونگی نگارش یک پژوهش علمی است. استاد راهنما ده ساعت درسی برای راهنمایی تحقیق پایانی دانشجو صرف خواهد کرد.
زبان های جهان اسلام
دانشجو در این دوره ملزم است یکی از زبانهای عربی، فارسی یا ترکی را به عنوان یکی از زبان های جهان اسلام به عنوان زبان تخصصی خود انتخاب کند.
دروس پیش نیاز
برخی از عناوین دروسی که در سطور پیشین به آنها اشاره شد نیاز به گذراندن دروس پیش نیاز دارد. در ادامه به برخی از این دروس نگاهی گذرا خواهیم داشت:
آشنایی با مطالعهی ادیان[۹]
دانشجو پس از اتمام موفقیت آمیز این موضوع درسی شناختی اساسی و درکی از رویکردها، متدها، نظریات و مفاهیم انتخاب شده از مطالعات ادیان بدست خواهد آورد. علاوه بر آن شناختی خوب از موضوعات کلیدی و مسائل مطرح این رشته نظیر، رویکردهای انتقادی جنسیت، سکولاریزم، پست مدرنیسم و … بدست خواهد آورد. همچنین دانشجو قادر خواهد بود که در پژوهش های آکادمیک خود از کتاب ها، مجلات علمی و مقالات، وبسایت ها و دیگر منابع مربوط به مطالعات ادیان استفاده کند. دانشجو در پژوهش خود با نحوه نگارش علمی، تفکر انتقادی و چگونگی استدلال آشنا میشود. با شرکت در مباحث مطرح شده در کلاس توانایی علمی خود را محک زده و آموخته های خود را گسترش می دهد.
مبانی اسلام
یکی دیگر از دورس پیش نیاز درسی با عنوان مبانی اسلام است که در آن تلاش می شود:
دانشجو به آشنایی کلی و درکی صحیح از تحول تاریخی اسلام، بنیان های اعتقادی آن و مجموعه ای از روش ها برای فهم متون مبنایی این دین دست پیدا کند؛
فهمی روشن از تفاوت میان رویکرد بر مبنای ایمان به یک موضوع و رویکرد تاریخی-انتقادی رایج در محیط علمی غرب بدست آورد؛
از برخی از مهمترین قضایا و مناقشات در جهان اسلام برای درک بهتر از وضعیت جهان اسلام آگاهی یابد؛
توانایی استفاده از کتاب ها، مجلات و دیگر منابع اطلاعات مربوط به موضوع را بدست آورد؛
مهارت های عمومی در نگارش، بحث و تفکر انتقادی مورد نیاز مطالعه آکادمیک دین در چهارچوب مطالعه ادیان را کسب کند.
جنبش های نجات بخش در تاریخ اسلام[۱۰]
از اهداف این درس این موارد ذکر شده است:
دانشجو بتواند تئوری های اجتماعی را که برای توضیح جنبش های موعود باور ارائه شده را به طور خاص در مورد پدیده های مشابه در تاریخ اسلام مطابقت دهد؛
ارزیابی وابستگی متقابل از قدرت مذهبی و سیاسی به طور کلی و سپس مطالعه ی آن به طور خاص در سنت های اسلامی؛
بررسی ارتباط موعود باوری با راست کیشی مذهبی در سنت اسلامی؛
شناخت و درک فرقه ها از مفهوم «مهدی» و نقش رستگاری بخش آن و بررسی و مطالعه خواستگاه های احتمالی غیر اسلامی آن؛
تشیع: قدرت دینی و هویت اجتماعی[۱۱]
در پایان این درس از دانشجو انتظار می رود:
شناختی از جایگاه فرقه های شیعه در تاریخ اسلام بدست آورد؛
مشخصات و ممیزات اصول تشیع را بشناسد و توضیح دهد؛
وابستگی متقابل اندیشه های مذهبی و سیاسی را به طور عام و به طور خاص در تشیع ارزیابی کند.
عناوین دروسی که به آنها اشاره شد، نشان از اهتمام ویژه برنامه ریزان آموزشی برای تربیت نیروهای علمی ورزیده در رشته اسلام شناسی دارد، نکته جالب توجه این است که در هر موضوع درسی امتیاز خاصی به پژوهش و ارائه یک مقاله علمی به استاد و برخی اوقات به صورت ارائه در کلاس، اختصاص یافته است، این امر نکته ای مغفول در نظام آموزش عالی بسیاری از کشورهای در حال توسعه است. چه اینکه اصرار بر نگارش مقاله علمی برای هر موضوع درسی، اهمیت امر پژوهش را به دانشجو تاکید کرده و او را برای نگارش متون علمی قوی تر در مراحل بالاتر علمی آماده میکند. شاید به همین دلیل باشد که بسیاری از رساله هایی که در مقطع دکتری در رشته اسلام شناسی نوشته می شود قابلیت ارائه به صورت کتاب را نیز دارد و چون با اسلوب و شیوه ی قانونمند و قابل دفاع نگاشته شده، مخاطب خود را هم در حوزه اسلام شناسی پیدا می کند.
البته از سوی دیگر، بسیاری از اساتید این رشته در غرب، خود صاحب تالیف و یا صاحب مقالات منتشر شده در حوزه مورد علاقه خود هستند، امری که کمتر در نظام آموزشی کشورهای خاورمیانه دیده میشود. بسیاری از اساتید سطوح عالی خود با مقوله پژوهش بیگانه اند و همین دوری و بیگانگی با این اصل مهم باعث می شود تا دانشجو نیز نتواند روحیه پژوهش و تحقیق را در خود ارتقا دهد و متاسفانه اغلب دانشجویان در این باب از ضعفی آشکار رنج می برند. صحبت در این موضوع زمان و مکان دیگری را می طلبد که امید است فرصت پرداختن به آن فراهم آید.
پی نوشت:
[۱]- رک: موسویان، سید حسین، آراء و افکار اسلامشناسان معاصر آلمان، تهران: وزارت خارجه، ۱۳۷۵، مقدمه ص پنج.
[۲]- https://www.soas.ac.uk/
[۳]- Department of the Languages and Cultures of the Near and Middle East: BA Islamic Studies https://www.soas.ac.uk/nme/programmes/baislamicstud/
[۴]- Introduction to the Study of the Qur'an
[۵]- The Muslim World: Unity in Diversity
[۶]- Biography and Traditions of the Prophet Muhammad
[۷]- Introduction to Sufism
[۸]- Independent Study Project in Islamic Studies
[۹]- Introduction to the Study of Religions
[۱۰]- Messianic Movements in Muslim History
[۱۱]- Shi'a Islam: Religious Authority and Community Identity
مرکز پژوهشی جامعه المصطفی مشهد
انتهای متن/