انسان در فلسفه سیاسی بوعلی

 

چکیده

از دیرباز اندیشمندان و متفکران مسلمان تحت تأثیر شرایط و گرایش های مختلف، تفاسیر متفاوت و متنوعی را در تبیین و تشریح پیوند میان دین و سیاست عرضه نموده اند؛ از جمله این متفکران و فلاسفه مسلمان می توان به ابن سینا اشاره نمود. بوعلی ضمن حضور در عرصه های سیاست عملی، تلاش نمود با استفاده از منابع و آموزه های دینی و برمبنای فلسفه سینایی خود، پیوند میان نبوت و سیاست و ضرورت آن را تبیین نماید. مدعای این مقاله آن است که ابن سینا فیلسوفی است که در منظومه فلسفی خود، به مناسبت بحث از پیامبر و مقام والای وی در راهبری و هدایت انسان ها به سوی سعادت، و در راستای سخن از انسان و ضرورت مدیریت زندگی مدنی وی، فلسفه سیاسی خویش را بر پایه اثبات ارتباطی وثیق بین نبوت و سیاست ارائه نموده است.

وی با اعتقاد به نقش محوری نبی در مرکزیت شریعت و راهبری انسان ها به سوی خیر اعلا و سعادت نهایی، نبوت را عنایتی الهی برای سامان بخشیدن به جامعه انسانی از طریق رهبری و هدایت انسان کاملی معرفی می کند که حلقه اتصال عالم انسانی با ماوراء الطبیعه است.
وی با اعتقاد به ضرورت استمرار و محوریت شریعت در اداره امور مجتمع انسانی، معتقد است که با ارتحال پیامبر و ختم نبوت، شریعت مرجعیت خود را در مدیریت اجتماعی از دست نمی دهد. ازاین رو با طرح بحث خلیفه و امام به عنوان جانشین نبی در رهبری و زعامت دینی و سیاسی جامعه، همچنان بر محوریت و مرکزیت دین و رهبران الهی در امر هدایت انسان ها و جوامع بشری تأکید می کند.

کلیدواژگان

فلسفه سیاسی؛ ابن سینا؛ نبوت؛ سیاست؛ اصل عنایت

مقدمه

طرح موضوع رابطه میان دین و دولت و پیوند میان شریعت و سیاست در آثار متفکران و اندیشمندان سیاسـی مسلمان سابقه ای طولانی دارد. یکـی از مهم ترین فلاسفه سیاسـی که در این زمینه نظـریات و دیدگاه های مهمی ارائه نموده، بوعلی سیناست. آوازه شهرت ابن سینا در طب و فلسفه تا اندازه زیادی باعث مغفول ماندن مبانی تفکرات و اندیشه های وی در فلسفه سیاسی شده است. این در حالی است که بوعلی هم در عرصه های سیاست عملی و هم در مباحث نظری سیاست وارد شده و دیدگاه های مهمی را به خصوص در پیوند نبوت و سیاست ارائه نموده است.

در این مقاله ابتدا تلاش می شود تا ضمن مرور کوتاهی بر زندگی سیاسی بوعلی در ابعاد عملی و نظری، آشنایی مختصری با زمینه ها و چگونگی شکل گیری تفکرات سیاسی وی به عمل آید؛ به ویژه مهم ترین نقطه نظرات او درخصوص ماهیت وجود آدمی، خصلت اجتماعی انسان، و تقسیم بندی های او از اقسام افراد و اجتماعات مورد بررسی قرار گیرد تا زمینه برای بحث درخصوص محور اصلی تفکرات سیاسی وی – یعنی نبوت و پیوند آن با سیاست – فراهم گردد. بر همین اساس ضرورت دارد تا مبحث محوریت نبی و مرکزیت شریعت در راهبری انسان ها به سوی خیر اعلا و سعادت نهایی، از دیدگاه ابن سینا به تفصیل مورد تجزیه و تحلیل واقع شود.

 ابن سینا یکی از بزرگ ترین و معروف ترین فلاسفه اسلامی در دنیای اسلام به شمار می رود؛ حتی می توان ادعا نمود که از منظر غربی ها نیز از برجسته ترین فلاسفه جهانی محسوب می شود. ازاین رو شناخت دیدگاه های او درخصوص ماهیت انسان، جایگاه وی در جامعه، مبانی اجتماعات بشری، حکومت مطلوب، ارتباط انسان با خدا، و نقش دین در سیاست و حکومت و مدیریت جوامع بشری از اهمیتی بسزا برخوردار است. از نظر بوعلی، تنظیم روابط اجتماعی در عرصه های اقتصادی، سیاسی، حقوقی و فرهنگی برعهده دین است. ازاین رو از دیدگاه او، اعتقاد به عدم ارائه نظام اجتماعی و سیاسی در دین از سوی خداوند، با نظام احسن خلقت ناسازگار است.

بنابراین ازآنجاکه اصول و قوانین نظام اجتماعی و سیاسی در شریعت بیان شده است، باید مجری این اصول و قوانین نیز فردی باشد که نسبت به شریعت اطلاع و آگاهی کامل داشته و در والاترین مراتب کمال عقلانی و اخلاقی قرار گیرد. بدین وسیله او تلاش می کند تا ثابت نماید که تنها با محوریت نبی و مـرکزیت شریعت، راهبری انسان ها به سوی خیر اعلا و سعادت نهایی امکان پذیر است.

پژوهش حاضر با هدف بازبینی و بازشناسی تحلیلی آثار ابن سینا و  آشنایی با مبانی فکری و فلسفه سیاسی وی و شناخت استدلال های او در زمینه ارتباط میان دین و سیاست تنظیم شده است. هرچند اثبات پیوستگی میان دین و سیاست در آثار متفکران اسلامی دارای سابقه ای طولانی است، اما این تفکر در عصر جدید و هنگام مواجهه مسلمانان با دنیای غرب، از سوی برخی اندیشمندان و متفکران مسلمان با چالش مواجه گردید. آنها با تقلید از دستاوردهای تمدن غرب و با رواج اندیشه جدایی دین از سیاسـت و ارائه نظـریـات متعـدد و متنـوع در این زمینه، در بهتـرین تصـور می خواستند امکان پیشرفت و ترقی کشورهای خود را فراهم نمایند؛ اما حاصل کار آنها افزایش بحران های سیاسی، عقیدتی و اجتماعی و گسترش بحران هویت و از خود بیگانگی در جوامع اسلامی بود.

امروزه بررسی نظریات و اندیشه های متفکران پیشین و آشنایی با مبانی استدلالی آنها در زمینه پیوستگی میان دین و سیاست، می تواند زمینه ساز ارائه راهکاری برای حل معضلات و پیچیدگی های عقیدتی، سیاسی و اجتماعی موجود در کشورهای اسلامی و بازگشت مسلمانان به هویت اصیل و غنی اسلامی باشد و به خصوص زمینه های طرح و معرفی فلسفه سیاسی اسلام را در مقیاسی جهانی فراهم سازد.

این مقاله درصدد پاسخ گویی به این سؤال است که ابن سینا به عنوان یک فیلسوف مسلمان، فلسفه سیاسی خود را بر چه مبنایی قرار داده و در بحث از مفهوم و کیفیت حکومت مطلوب، چه جایگاهی را برای دین، قوانین الهی و رهبران دینی در عرصه سیاست و حکومت قائل است؟

در این رابطه همچنین می بایست به سؤالات فرعی دیگری نیز پاسخ گفت؛ ازجمله اینکه، بوعلی با استناد به چه مبانی و اصولی بر لزوم پیوستگی دین و سیاست تأکید نموده است و چه جایگاهی را برای انبیا در مدیریت و راهبری سیاسی جوامع درنظر می گیرد؟

مطالعه اجمالی مبانی فلسفه سیاسی ابن سینا در جایگاه یک فیلسوف مسلمان و معتقد به مدنیت به عنوان واقعیت اساسی زندگی انسان، و معتقد به مبانی وحیانی و نقش دین در عرصه حیات اجتماعی مسلمانان، این فرضیه را مطرح می سازد که وی به پیوستگی و ارتباطی منطقی بین دین و حکومت یا نبوت و سیاست اعتقاد دارد و نبوت را در راستای فیض و خیر در اجتماع، ازجمله مهم ترین عنایات ازلی تلقی می کند. ازاین رو فلسفه سیاسی خود را بر این پیوستگی و ارتباط مبتنی نموده است. 

فلسفه سیاسی ابن سینا

برخلاف بسیاری از فلاسفه، بوعلی با سیاست و حکومت ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ داشته و اشتغالات سیاسی و نزدیکی وی به سیاست عملی، تا زمان وفات وی در سال ۴۲۸ق ادامه داشته است؛ به طوری که می توان گفت بیشتر دوران زندگانی وی آمیخته با سیاست عملی در دربارها و همراه با حکومتگران زمان خویش بوده است. با این وجود باید اذعان نمود که آثار مکتوب وی در باب سیاست و حکومت در مقایسه با میراث به جا مانده از او در باب فلسفه و منطق و طب و ریاضیات، به مراتب کمتر است. شاید همین کثرت اشتغال و توجه به سیاست عملی از یک  سو، و پرداختن به فلسفه و طب و سایر علوم از سوی دیگر را بتوان دلیلی بر قلّت آثار و اندیشه های سیاسی وی دانست.[۱]

البته در توضیح چرایی این قلّت، فرضیات دیگری ارائه شده اند که از آن جمله می توان به وجود تمایلات شیعی بوعلی در جامعه ای سنی مذهب اشاره نمود که قاعدتاً او را به رفتاری احتیاط  آمیز در بیان عقاید واقعی خود در باب سیاست وا می داشته است. از سوی دیگر، پرداختن بوعلی به ترسیم و توصیف جامعه و حکومت ایدئال و مطلوب از دیدگاه اسلامی یا شیعی، می توانست آشکارا او را در تعارض با حکومت های وقت و نظام های سیاسی موجود قرار دهد و حیات علمی و سیاسی وی را در معرض مخاطره قرار دهد (قادری، ۱۳۷۸، ص۱۵۶).

بـوعلی در انـدیشـه ها و تفکـرات فلسفـی و سیـاسـی خـود، از آثار فـلاسفه بـزرگ یونان، به خصـوص ارسطـو و فلسفه مشایـی بهـره گرفته است؛ اما در عین حـال تأثیـر متفکـرین و اندیشمندان هم عصر او را نیز در شکل گیـری تفکـرات سیاسـی و فلسفـی اش نمی توان نادیده گـرفت. ابـوالحسن عامری (م.۳۸۱ق)، ابن مسکـویه (م.۴۲۹ق) و سـرانجام فـارابی (م.۳۳۹ق) و ابوریحان بیرونی (م.۴۴۰ق) ازجمله کسانی بودند که بوعلی از اندیشه های فلسفی آنان تأثیر پذیرفته است. علاوه بر این، ازآنجاکه پدر بوعلی اسماعیلی مذهب بود، ابن سینا با دیدگاه ها و تفکرات و تعالیم اسماعیلیان نیز آشنایی پیدا کرده بود؛ اما چندان دل بستگی ای به آنها نشان نمی داد.

تأثیر اندیشه های ابن سینا در نظرات متفکرین پس از وی – چه در جهان اسلام و چه در دنیای مسیحیت – انکار نشدنی است. فلسفه او در قرون وسطای مسیحیت تأثیر بسیاری گذاشت و آرای وی برای نحله ارسطویی مسیحیت دارای اهمیت بسیاری بود (همان، ص۱۶۰). در جهان اسلام نیز غزالی، از بزرگ ترین مخـالفان فلسفه، در ردیه مهم خـود بر فلسفه – یعنی تهافت الفلاسفه – یکی از لبه های تیز حمله خود را متوجه ابن سینا ساخته است.[۲] اندیشه های متصوفانه ابن سینا و رسائلی چون حی بن یقظان یا حکمت مشرقیه نیز در عالم عرفان اثر بلندمدتی برجای نهاده است؛ اگرچه نظریات سیاسی وی هیچ گاه همچون فارابی منظومه گسترده ای را تشکیل نداد (همان). بوعلـی با تأسی به سنت ارسطـویی تقسیم بندی حکمـت، آن را به دو بخش نظـری و عملـی تقسیم می نماید و ضمن بیان اجزای هرکدام از آنها، سیاست را در زمره یکی از اجزای حکمت عملی طبقه بندی می کند (ابن سینا، ۱۹۰۸، ص ۱۰۵).

یک. انسان در فلسفه سیاسی بوعلی

یکی از مهم ترین مباحثی که در فلسفه سیاسی مورد توجه قرار می گیرد، بحث از چگونگی ماهیت و نهاد انسان است. در هر فلسفه سیاسی، نگرش و دیدگاه خاصی از طبیعت انسان ارائه می شود که تأثیری اساسی در مبانی و اساس منظومه فکری آن فلسفه برجای می گذارد. هر نوع برداشتی از نهاد انسانی، پیامدها و تبعاتی اساسی بر تمامی اجزای تفکر فلسفی برجای می نهد. بدین ترتیب، تفاوت اساسی دیدگاه های فلاسفه و فلسفه ها درخصوص اصلی ترین مسائل مربوط به انسان و به خصوص در مورد فلسفه سیاسی، در نهایت به اختلاف دیدگاه های آنان درباره چگونگی نگرش به طبعیت انسان بازمی گردد. سؤالاتی از قبیل اینکه: «انسان چگونه موجودی است؟

چرا در اجتماع زندگی می کند و هدف او از زندگی اجتماعی چیست؟ چه تمایزاتی میان انسان ها قابل تشخیص می باشند؟ کمال و سعادت انسان در چیست و این سعادت چگونه حاصل می شود؟» ازجمله سؤالات مهمی هستند که برای تمامی فلاسفه، به خصوص فلاسفه سیاسی همواره مطرح بوده اند و ابن سینای حکیم و فیلسوف نیز در تدوین فلسفه سیاسی خود به این سؤالات پرداخته و پاسخ هایی برای آنها ارائه نموده است.

۱. خصلت اجتماعی انسان   

بوعلی همانند افلاطون در کتاب جمهور[۳]، ارسطو در کتاب سیاست[۴] و فارابی در کتاب آراء اهل المدینه الفاضله به مدنی بودن انسان اعتقاد دارد؛ بدین معنا که معتقد است زندگی اجتماعی، ضروری حیات بشری است. به نظر او، انسان با سایـر حیوانات تفاوت دارد و به تنهایی نمی تواند زندگی مطلوبی داشته باشد؛ به گونه ای که بتـواند امـور مربوط به نیازهای ضـروری خـود را بدون همکاری و مشـارکت دیگـران انجـام دهد. بنابراین بایـد از افـراد دیگـر کمک بگیرد و خود نیز با آنان همکاری کند. ازاین رو، انسان به زندگی دسته جمعی گردن نهاده و به ایجاد شهر و جـامعه پرداخته است. پس اگر یکی از انسان ها در ایجاد زندگی اجتماعی به شـرایط لازم پایبند نباشد، تنها به همـزیستی با افراد همانند خود اکتفا مـی کند.

در نتیجه، به نوعی زندگی بسیار ناهمگـون با زندگـی انسان، که فاقد کمالات انسانـی است، دست خـواهد یافت. با این وجود، این افراد نیز ناچـارند به نوعـی زندگـی جمعی گـردن نهند و خود را با مردمان اجتماعی و متمدن همانند سازند (همو، ۱۳۷۷، ص۳۲۰-۳۱۹). بوعلی در اشارات نیز با عباراتی کم و بیش مشابه، بر همین مطلب تأکید به عمل آورده است و «تعاون» و «تقسیم کار» را مبنای تشکیل اجتمـاعات بشـری معرفی می کند. بدین تـرتیب ابن سینا همچـون فـلاسفه بزرگ یونانـی پیش از خود و نیز همـانند فـارابی معتقـد است که سعـادت انسـان جز در اجتمـاع حـاصل نمـی شـود. از دیـدگاه او در کتاب نجات، «آدمی اگر به تنهایـی زندگـی کند و بخـواهد خـود بدون معاونت دیگری آن را راه برد، صلاح نپذیرد. باید که انسانی دیگر به رفع پاره ای از نیازهای او برخیزد و او نیز به رفع پاره ای از نیازهای دیگری و بدین طریق به تشکیل اجتماعات و شهرها ملزم شود» (همو، ۱۳۷۹، ص۷۰۹).

۲. تفاوت ها و تمایزات بین انسان ها

پس از تأکید بر بعد اجتماعی حیات انسان، بوعلی بر این نکته تأکید می ورزد که همان گونه که انسان ها از نظر میزان ثروت و دارایی و مراتب اجتماعی با یکدیگر تفاوت دارند، از لحاظ عقلی و اندیشه نیز در سطوحی مختلف و نابرابر با یکدیگر قرار می گیرند. وی سپس این تفاوت ها را امری طبیعی و نشانه ای از حکمت و عنایت الهـی و علت بقای نوع انسان معرفی مـی کند (همو، ۱۳۷۷، ص۳۱۵) و چنین استدلال می نماید که خداوند از همان آغاز بر مردمان منّت نهاده و آنان را در خردها و اندیشه هایشان نابرابر آفریده است؛ همچنان که آنها را در دارایی ها، منزل ها و رتبه های ]اجتماعی[ شان متفاوت قرار داده است؛ چراکه در برابری اصول و نزدیکی توانایی های همه مردم، فسادی نهفته است که موجب نابودی آنان می گردد.

 به اعتقاد او، «چنانچه مردمان همه پادشاه باشند، البته که همدیگر را نابود می کنند، و اگر همگی شان عامّی و خدمتکار باشند، همگی هلاک می شوند؛ همچنان که اگـر در دارایی و ثـروت برابر بودند، احـدی برای دیگری خـدمت نمی کرد و همکاری و نوع دوستـی از بین می رفت، و اگر همگی در فقر و نداری یکسان بودند، یکسره به کام مرگ می رفتند. پس ازآنجاکه حسدورزی و مباهات نمودن در سـرشت همه آدمیان است و جـزو جـوهـرشان می باشد، اختـلاف احوال و تفاوت توانایی هایشان موجب رضایت خاطر و ماندگاری آنان گردیده است» (همو، ۱۴۰۲، ص۸۲).

برمبنای همین تفاوت ها و تمایزات است که بوعلی – باز هم به تأسی از افلاطون[۵] و فارابی[۶]- گروه های اجتماعی را به سه طبقه تقسیم می کند که عبارتند از: «مدبران»، یعنی سیاسیون، مدیران، عالمان و اصحاب اندیشه؛ «صنّاع»، یعنی اصحاب صناعات شامل صنعتگران، کشاورزان، پیشه وران و بازرگانان؛ «حفظه» شامل نظامیان، نگاهبانان و مرزبانان (همو، ۱۳۸۰، ص۴۴۷). او بر ضرورت رعایت نظم و سلسله مراتب در جامعه تأکید می ورزد. به عقیده ابن سینا، هریک از این سه طبقه در اجتماع، وظیفه و شأن خاصی دارند و توسط همین طبقات یا گروه های اجتماعی است که انتظام جامعه سامان می یابد.

ابن سینا در تأسیس مـدینه، هم رستگاری و سعـادت اخـروی را مورد توجـه قـرار می دهد و هم سعـادت و خـوشبختـی دنیـوی و این جهـانـی شهـروندان مـدینه را درنظـر می گیـرد و معتقـد است که اهـل مـدینه (شهـرونـدان) در جستجـوی به دست آوردن خوشبختـی این جهانـی و آن جهانـی کوشش و با هم مشـارکت می کنند (همان، ص۶۲). به منظور دستیابی به این هدف، مدبری لازم است تا با وضع سنت ها یا شرایع، جامعه را مدیریت نماید و جایگاه او، همانند اهمیت سر برای انسان، بسیار عالی و ممتاز است. چنین فردی باید عدالت و سنت را به خوبی شناخته و سپس بتواند آنها را به اجرا درآورد. هدایت مردم به طریق الهی و برانگیختن شان به عبادت و دور ساختن آنها از شرور، ازجمله وظایف مدبر است. همچنین حراست از مرزها و فراهم آوردن ابزار جنگ و دفاع و تنظیم و ضبط دخل و خرج امور مدینه به عهده اوست.

آزادی عمل مدبر در اداره مدینه و باز بودن دست او در سیاست، ازجمله شرایطی است که بوعلی برای بسامان کردن امور مجتمع لازم می داند. البته علم مدبر به شریعت و پایبندی او به دین، شجاعت، پایداری و جمع میان علم و عمل، از دیگر خصوصیاتی هستند که برای وی ضروری می باشند (همان، ص۴۴۲).

بـوعلی پس از بیان شـرایط و ویژگی های مدبر، به شـرح وظایف افراد مدینه – از هـر طبقه که باشند – می پـردازد و پیـروی آنها از عـادات پسندیده و اخـلاق فاضله ای را که رئیس مـدینه سنت کـرده، واجـب می داند و معتقد است تنها از این راه است که انجام دادن اعمال نیک، در نفوس آنها مستحکم می گردد و برای زندگی سعادتمندانه این جهانی و آن جهانی آماده می شوند. البته ابن سینا در همه افراد مدینه این توانایی را نمی بیند، و لازم هم نمی داند که حقایق فلسفی را فهم کنند و عقول مفارقه را ادراک نمایند. ازاین رو فقط آنان را به این نکته متوجه می سازد که تا حد امکان و توانایی خـود به اکتساب کمـالات انسانـی بکـوشند. وی بر این نکتـه تـأکیـد مـی کنـد که ممکـن اسـت کسـی فلسفـه و حـکمت را درک نکنـد و نفهـمـد، اما کمال ذات او از راه تطبیق رفتارش با احکام شریعت محتمل گردد (همان، ص۴۴۱).

همان گونه که ملاحظه شد، ابن سینا برخلاف فارابی – که به شرح و بسط ویژگی ها و خصوصیات طبقات صنعتگران و نگاهبانان نیز پرداخته است – به دو طبقه دیگر چندان توجهی نشان نمی دهد و به خاطر حساسیت نقش و جایگاه مدبران، محور اصلی مباحث خود را بر بیان صفات و شرایط این طبقه، که همانا حکومتگران و رهبران سیاسی جامعه هستند، متمرکز می سازد. مهم ترین و نخستین هدف شریعت و شارع در نظر ابن سینا، وضع سنن و ترتیب مدینه براساس اجزای سه گانه مدبران، صنعتگران و نگاهبانان، و نیز ترتیب ریاست سلسله مراتبی هریک از اجناس سه گانه از عالی تا دانی است.

وی در فصل چهارم از مقاله دهم الهیات شفا معتقد است که «نخستین قصد و وظیفه قانون گذار در وضع سنت ها و ترتیب مدینه بر اجزای سه گانه حاکمان، اصحاب صناعت و پاسداران (المدبّرون، الصناع و الحفظه) می باشد و در هر جنس از آنها نیز می بایست رئیسی مقرر کند که بعـد از او هم، سلسله مـراتبـی از رؤسا تا پایین ترین انسان ها ترتیب یافته اند. هرگز نباید انسانـی در شهر بیکار مانده و فاقد مقام و جایگاهی تعیین شده و محدود باشد، بلکه هـر کسـی در مـدینه باید منفعتی برای کل مـدینه داشته باشد. قانون گذار باید که بطالت و بیکارگی را تحـریم کند و هـرگز نگذارد کسـی راهـی برای بهـره مندی از حظی که بـرای انسان دیگـر لازم است، داشته باشد» (همان، ص۴۴۷).

از لحاظ مراتب عقلانی، بوعلی انسان ها را به چهار دسته تقسیم می کند: «یکی کسانی که قوه نظری در آنها به حدی از صفا رسیده است که به هیچ آموزگار و مربی بشری نیازمند نیستند و قوه عملی آنان نیز به درجه ای رسیده که به وسیله قوه متخیله، مستقیماً به وقایع حال و آینده علم پیدا می کنند و قادرند که افعال معجزه آمیز در جهان طبیعت انجام دهند. دسته دیگر، آنان که به کمال قوه حدس دست یافته، ولی به کمال قـوه متخیله واصل نگشته اند؛ و دسته سوم آنان که دارای قـوه نظـری کامل اند، ولی از قوه عملی کامل بی بهره اند؛ و آخرین دسته، آنان که بر همنوعان خویش تنها در سایه قوه عملی خود تفوق یافته اند.

 فرمانروایی به دسته نخستین تعلق دارد؛ زیرا آنان به واسطه عقل شان در عالم عقول می زیند و به واسطه نفس شان در عالم نفوس، و نیز در عالم طبیعت، به واسطه آنکه آنان شایستگی تسلط و تدبیر آن را دارند. تمشیت قدرت سیاسـی به دسته دوم تعلق دارد و سپس دسته سـوم اند که اشـرافیت به آنان مربوط می گردد. ولی آنان  که از هیچ یک از قوای فوق العاده برخوردار نیستند و مع ذلک برای کسب فضایل عملی تلاش می کنند، هرچند از طبقه افراد عادی ممتازند، ولی با این حال شایسته آن نیستند که به دسته های سه گانه عالیه ملحق گردند» (همو، ۱۹۵۲، ص۱۲۵).

بدین ترتیب، ابن سینا معتقد است که «سرشت انسان ها به گونه ای است که مزاج اغلب آنها مستعد چنان کمالی که لازمه اتصال عقول آنها به عقل فعال است، نمی باشد» (همو، ۱۴۱۳، ص۲۹۹). بوعلی در جهان شناسی خود، با تقسیم دوگانه آسمان ها (عالم السماوات) و زمین (تحت فلک القمر)‌، معتقد است که «شرور و انحطاط ویژه عالم تحت القمر و از لوازم ماده است و بدین لحاظ که انسان نیز موجودی از موجودات مادی در عالم تحت القمر است، شر و انحطاط نیز به خاطر مادی بودن او لاحق می  شود؛ زیرا شر تنها به موجودی می پیوندد که از جنبه ای بالقوه باشد و این بالقوه بودن به خاطر ماده است و شر در حقیقت به وجه مادی انسان مربوط است» (همو، ۱۳۷۷، ص۲۸۳-۲۸۲).

ازاین رو ازآنجا که انسان دارای بعد مادی است و استعداد شرور و مفاسد را دارد، پس در درون جوامع انسانی و زندگی اجتماعی انسان نیز وجود شر و تأثیر آن غیر قابل انکار خواهد بود. در اینجاست که بوعلی در جمع بین این نکته و اعتقاد به وحدانیت خداوند و عنایت ازلی الهی، انبیا را برترین انسان ها و سرسلسله نظام آفرینش معرفی کرده و ضرورت نبوت را در راستای مقابله با شرارت موجود در بعد مادی انسان و سامان بخشیدن به جامعه انسانی به اثبات می رساند. از نظر او «برترین انسان کسـی است که نفس او به صورت عقـل بالفعـل تکامل یافته، اخلاقی را که سرچشمه فضایل عمـلی است، به دست آورده باشد و برترین فرد این گروه کسی است که استعداد رسیدن به مرتبه نبوت را به دست می آورد» (همان، ص۳۱۰).

بدین ترتیب، دیدگاه فلسفی ابن سینا درخصوص انسان، در نهایت بدین نکته ختم می شود که در نظام سلسله مراتبی آفرینش، انبیا والاترین و برترین انسان ها هستند. مرتبه وجدان و عقل انبیا، درجه کمال حالتی است که همه قوا و استعدادهای بشری در آن به نهایت خود رسیده است. پیامبر به صورت خاص واجد سه ویژگی اساسی است: روشنی و صفای عقل، کمال تخیل، و قدرت اینکه در ماده خارجی چنان تأثیر کند که در خدمت و اطاعت او درآید؛ همان گونه که بدن های مردمان تحت اراده و فرمان آنهاست. اگر همه این شرایط و ویژگی ها صورت پذیر شود، آنگاه پیامبر به درجه آگاهی نبوت می رسد و دارای «عقل قدسـی» می شود که هر معرفتی را ناگهانی و بی واسطه و بدون تعلیم یافتن قبلی بشری، از «عقل فعال» دریافت کند و بر همه چیز در گذشته و حال و آینده آگاه شود (نصر، ۱۳۷۱، ص۵۰-۴۹).

از این گذشته، نه تنها عقل پیامبر به وسیله عقل فعال اشراق می شود، بلکه قدرت تخیل وی نیز چنان نورانی می گردد که آنچه به صورت مجرد و کلی در عقل خویش تصور می کند، در متخیله وی صورت مجسم و جزئی و محسوس و ملفوظ پیدا می کند. رسالت وی نیز به همین ترتیب دو جنبه دارد که یکی نظری است و دیگری عملی: اولی نفس آدمی را از طریق تعلیم اصول ایمان به وجود خدا و حقیقت وحی و نبوت و جهان دیگر به طرف سعادت ابدی رهنمون می کند، و دومی جنبه های عملی دین، یعنی آداب و شعائری را که مؤمن باید به انجام برساند، تعلیم می دهد.

 بدین ترتیب، پیامبر از حکما و اولیا تمایز پیدا می کند؛ از آن جهت که اولاً ‌دریافت معرفت وی از عقل الهی کامل و تمام است و در حکما و اولیا این دریافت جزئی است؛ ثانیاً پیامبر قانون و شریعت با خود می آورد و زندگی مردمان و اجتماعات را اداره می کند، درحالی که حکما و اولیا درصدد یافتن معرفت و کمال باطنی هستند و وظیفه آوردن شریعت ندارند. به همین جهت حکما و اولیا، در عین آنکه خود از بیشتر مردم که دارای موهبت پیامبری نیستند، برتر و ارزنده ترند، تحت فرمان انبیا قرار می گیرند (همان).

پی نوشت:

۱. البته رساله ای به نام السیاسه یا فی السیاسه به بوعلی نسبت داده شده که به اعتقاد بیشتر محققین، نوشته فارابی است؛ زیرا در فهرست مصنّفات فارابی نیز کتابی به نام فی السیاسه آمده است. در هر صورت حتی اگر این رساله را هم از آثار بوعلی بدانیم، باید گفت که این رساله به سیاست به معنای امروزین کلمه ارتباط چندانی ندارد و بیشتر به نحوه تدبیر و مدیریت امور مربوط به منزل و خانواده توسط رئیس خانواده (یعنی مرد) مربوط می شود (بنگرید به: حلبی، ۱۳۷۲، ص۵۱۰).

[۲]. ابن رشد اندلسی (م.۵۹۵ق) نیز در کتاب خود به نام تهافت التهافت در چندین موضع، بوعلی را به سبب عدول از آرای حکمای گذشته مورد سرزنش و ملامت قرار داده و در باب چند مسئله از قبیل وحی و لوح و قلم، او را پیرو اشاعره و متکلمان دانسته است.

[۳]. مهم ترین نظرات و اندیشه های سیاسی افلاطون در اثر معروف وی به نام جمهور آمده است. وی در کتاب دوم این اثر، به بحث در مورد سرشت اجتماعی انسان پرداخته است.

[۴]. مهم ترین نظرات و اندیشه های سیاسی ارسطو در اثر معروف وی به نام سیاست آمده است. وی در بخش اول این کتاب، موضوع ماهیت اجتماعی انسان را مورد بحث قرار داده است.

[۵]. افلاطون در کتاب چهارم جمهور به بحث در مورد گروه های اجتماعی و طبقات سه گانه اجتماع پرداخته است.

[۶]. فارابی در کتاب آراء اهل المدینه الفاضله، موضوع گروه های مختلف اجتماعی و طبقات سه گانه اجتماع را مورد بحث قرار داده است.

مراجع

– قرآن کریم.

– ابن ابی الحدید، ابوحامد عزالدین، شرح نهج  البلاغه،تحقیق محمد عبدالکریم نمری، ج۱،الطبعه الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.

– ابن سینا، حسین بن عبدالله، النجاه من الغرق فی البحر الضّلاله، ویرایش و مقدمه محمدتقی دانش پژوه، چ۲، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۹.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، مجموع فی السیاسه (السیاسه للشیخ الرئیس ابن سینا)،تحقیق یوحنّا قمیر، مصر: مؤسسۀ شباب الجماعه، ۱۴۰۲ ق.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، احوال النفس، قاهره: بی نا، ۱۹۵۲م.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، الاشارات و التنبیهات، به همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، تحقیق سلیمان دنیا، بیروت: مؤسسه النعمان، ۱۴۱۳ق.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، الالهیات الشفاء، با مقدمه دکتر ابراهیم مدکور، قاهره: بی نا، ۱۳۸۰ق.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، الهیات نجات، ترجمه و پژوهش سید یحیی یثربی، تهران: فکر روز،  1377.

– ـــــــــــــــــــــــــ ، تسع رسائل، مصر: مطبعه هندیه، ۱۹۰۸م.

– افلاطون، جمهور،ترجمه فواد روحانی، چ۶، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۴.

– حلبی، علی اصغر، تاریخ تمدن اسلام، تهران: اساطیر، ۱۳۷۲.

– ـــــــــــــــ ، تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی، تهران: اساطیر، ۱۳۷۳.

– سید، رضوان، «سیاست و جامعه مدنی نزد شیخ الرئیس ابوعلی سینا»، در: موسی نجفی، (مترجم و گردآورنده)، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، ج۱، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۴.

– شریف، میرمحمد، تاریخ فلسفه در اسلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲.

– طباطبایی، سید جواد، زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران: کویر، ۱۳۸۳.

– فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام،تهران: نشر نی، ۱۳۷۸.

– قادری، حاتم، اندیشه سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت، ۱۳۷۸.

– نصر، سید حسین، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی، ‌1371.

نویسنده:

مسعود اخوان کاظمی:  استادیار دانشگاه رازی کرمانشاه

دو فصلنامه انسان پژوهی دینی شماره ۳۳

ادامه دارد…