تبریز- در حالی که گورستان عصر آهن تبریز را می توان یکی از نایاب ترین آثار باستانی در جهان دانست، برخی خطرات در کمین بقایای سه هزار و ۵۰۰ ساله این سایت موزه هستند.
خبرگزاری مهر- گروه استان ها- فائزه زنجانی: گورستان عصر آهن تبریز را بدون شک می توان یکی از سایت موزه های شگفت انگیز نه تنها در کشور بلکه حتی دنیا دانست که آثاری به قدمت و عظمت آن در سطح جهان بسیار نایاب است.
محل این گورستان سه هزار و ۵۰۰ ساله به طور تصادفی در سال ۷۶ طی عملیات خاکبرداری یکی از شرکت های مهندسی کشف شده و پس از آن مورد توجه ویژه باستان شناسان قرار گرفت و دکتر معتمدی در سال ۷۸ اولین عملیات باستان شناسی را بر روی گورستان تازه کشف شده از اجساد مهرپرست آغاز کرد.
طبق آنچه در اسناد مربوطه آمده، گروه باستان شناسی معتمدی در این عملیات موفق به کشف ۳۸ قبر با ۳۹ جسد شد که در یکی از گورها، اسکلت زن و مردی در کنار هم یافت شده و علت کمتر بودن تعداد قبرها نسبت به تعداد اجساد به این دلیل است.
اما با اتمام کار باستان شناسی دکتر معتمدی نوبت به علیرضا هژبری نوبری رسید تا طی سال های ۷۹ تا ۸۲ در چهار فصل به حفاری این گورستان اقدام کند که در مجموع همراه با ۳۹ قبر کشف شده در عملیات قبل، ۱۰۸ قبر در این گورستان تاریخی کشف شد.
برای آگاهی از جزئیات این سایت موزه به سراغ گزارش های دکتر نوبری از عملیات باستان شناسی این موزه می روم.
موزه عصر آهن ۴۰۰ سال متوالی مکان دفن مردگان بوده است
طبق این گزارش های جامع، این گورستان ها در بیست و هشتمین لایه زمین شناسی کشف شده که با توجه به آن تخمین زده می شود این افراد در عصر آهن دو زندگی می کردند و با مطالعه نوع اجساد مشخص شده که این افراد، بومی و کشاورز بوده و با توجه به لایه ای بودن گورستان و ایجاد آن در سه لایه مختلف مشخص می شود، این محل ۴۰۰ سال متوالی، مکانی برای دفن اجساد بوده است.
فرم جنینی- چمپاتمه ای اجساد دفن شده نشان دهنده باورها و اعتقادات این افراد بوده، همچنین با توجه به نحوه دفن آن ها به سمت خورشید، احتمال زیادی می رود که این اجساد مربوط به افراد مهرپرست بوده است؛ همچنین نکته جالبی که در دفن این اجساد دیده می شود، تدفین آن ها به همراه برخی اشیا بر حسب سن، جنس و موقعیت اجتماعی آنها بوده است.
در گزارش دکتر نوبری آمده است که کودکان همراه با اسباب بازی، مردان جنگجو همراه با ادوات جنگی و زنان نیز با زیورآلات خود دفن شده اند و با توجه به اعتقاداتشان مبنی بر زنده شدن مردگان پس از مرگ، سفال های آب و غذاهایی همچون گندم و گوشت به خصوص گوشت بز و گوسفند در کنارشان دفن می کردند تا پس از زنده شدن، از آن ها بهره ببرند.
میانگین سنی مرگ زنان و مردان گورستان
میانگین سنی خانم ها در زمان مرگ بین ۲۰ تا ۴۰ سال و آقایان بین ۴۰ تا ۶۰ سال بوده که طبق بررسی های پزشکان باستان شناسی علت سن کم زنان در هنگام مرگ، ابتلای آنان به بیماری های مختلف زمان خودشان بوده است، همچنین بزرگی بیش از حد جمجه کودکان نیز از نشانه های دیگر بیماری های آن دوران محسوب می شود.
تغییر و تحولات اجتماعی در لایه های مختلف این موزه را با تغییر کردن نوع سفال ها و زیورآلات اجساد در لایه های بالا و پایینی به راحتی می توان مشاهده کرد که در لایه های پایینی اثری از این لوازم پیشرفته و متمولانه نبوده است، از سوی دیگر با توجه به اینکه تبریز در سه دوره، زلزله شدیدی را تجربه کرده، در لایه های مربوط به دوران وقوع این زلزله ها نوعی اضطراب و آشفتگی های خاص دیده می شود.
با مطالعه گزارش شگفتی های این سایت موزه، این بار به سراغ محل موزه عصر آهن می روم تا وضعیت آن را از نزدیک ببینم. از راه دسترسی بسیار نامناسب این موزه و ساخت پاساژها و اماکن مختلف در کنار آن که بگذریم، محیط خود موزه نیز نشانگر کم لطفی هایی در قبال این موزه چندین هزار ساله است.
وجود رطوبت و احتمال رشد قارچ در اسکلت ها
با یکی از کارشناسان میراث فرهنگی استان هم صحبت که می شوم، وی نیز از وضعیت نامناسب این سایت موزه گلایه مند است.
وی که خواستار ذکر نشدن نامش در خلال گزارش می شود، می گوید: رطوبت این سایت موزه به خصوص در برخی سالن های آن بسیار زیاد است، سیستم های تهویه سایت ناقص بوده و نیاز به سیستم هایی برای رفع بخار ایجاد شده، است.
این کارشناسی میراث فرهنگی ادامه می دهد: با توجه به وجود رطوبت و از سوی دیگر وجود برخی حشرات و حیواناتی همچون سوسک و مارمولک در این محیط، حتی امکان رشد قارچ نیز در آن می رود که می تواند آسیب جبران ناپذیری بر بدنه این اسکلت ها وارد کند.
وی می افزاید: با توجه به قرار گرفتن برخی لکه های سبز و آبی رنگ بر روی اسکلت ها انتظار می رود با متخصصان دانشگاهی در این زمینه تعامل به عمل آید تا نوع این مواد و قارچ ها شناسایی شده و راه علاج متناسب با آن پیدا شود، انتظار می رود اگر اظهار نظرهایی مبنی بر عدم وجود قارچ در این محیط می شود از سوی مراجع پزشکی باستان شناسی باشد.
موزه عصر آهن تبریز در جهان کم نظیر است
این کارشناس با بیان اینکه این سایت موزه در نوع خود بی نظیر است، می گوید: چندین مکان تاریخی همچون شادیاخ نیشابور در کشور وجود دارد که نوع آن با گورستان عصر آهن تفاوت فاحشی دارد، عصر آهن تبریز، گورستانی است که قدمت آن را نمی توان با مکان دیگری مقایسه کرد، حتی در دیگر کشورها نیز به ندرت شاهد وجود چنین سایت موزه هایی هستیم.
وی می افزاید: با توجه به اینکه موزه عصر آهن از ظرفیت های باستان شناسی کشور و دنیا محسوب می شود باید نگهداری آن به شکل خاص تری مورد توجه قرار گیرد.
حمله قارچ به استخوان ها غیرممکن است
اما برای پیگیری این موارد، سراغ رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی می روم، وی با اشاره ای به توجه ویژه میراث فرهنگی استان به این موزه می گوید: ارتقای ارائه خدمات موزه ای در کلیه موزه های استان در راستای چشم انداز تبریز ۲۰۱۸ جزو اهداف اداره کل است و سایت موزه عصر آهن تبریز نیز به لحاظ ویژگی های منحصر به فرد و جذابیت های خاص آن جایگاه ویژه ای در این برنامه ریزی دارد.
مهدی بزاز دستفروش با اشاره ای به مسیر دسترسی این موزه می گوید: مسیر دسترسی فعلی به این مجموعه از سمت خیابان خاقانی به منظور دسترسی آسان گردشگران به سایت موزه طراحی شده است.
وی همچنین در مورد احتمال وجود قارچ در استخوان ها ادامه می دهد: با توجه به بررسی های کارشناسی انجام یافته امکان حمله قارچ ها به استخوان ها تقریبا غیرممکن است چرا که مواد مغذی قارچ ها اغلب مواد آلی است که در استخوان های با قدمت سه هزار ساله، مواد آلی موجود در آن ها به وسیله رطوبت محیطی تجزیه شده و از بین رفته اند و منبعی برای تغذیه قارچ ها محسوب نمی شوند.
بزاز می افزاید: لکه های سبزرنگ موجود بر روی برخی از استخوان ها (اغلب استخوان های بازو و انگشت) ناشی از وجود آثار برنزی است چرا که در ادوار گذشته مرسوم بوده متوفی را با آثار تزئینی و زیورآلات دفن می کردند.
وی ادامه می دهد: اغلب زیورآلات از آلیاژ برنز (مفرغ) بود، برنز که ماده اصلی آن مس و قلع است در محیط های رطوبتی، همچنین در حضور خاک های اسیدی و کلردار دچار خوردگی شده و به ترکیبات مختلفی تبدیل می شوند که طیف های رنگین از سبز تا آبی و خاکستری را به خود می گیرند.
رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی می افزاید: این زیورآلات که اغلب به صورت انگشتر و النگو همراه متوفی دفن می شدند در مجاورت استخوان، رنگ های خود را به استخوان منتقل کرده اند.
پیگیری وضعیت موزه از طریق اداره کل موزه های کشور
وی با اشاره ای به استفاده از ترکیبات ضدقارچ در موزه می گوید: در سال های گذشته محیط سایت موزه، با ترکیبات ضدقارچ تیمول آفت زدایی شده که این ماده تا چندین سال امکان رشد قارچ ها را متوقف می سازد.
بزاز ادامه می دهد: در عین حال به منظور حفاظت از آثار ارزشمند این مجموعه برنامه آسیب شناسی و مرمت آثار این سایت موزه نیز از طریق اداره کل موزه ها و اموال منقول تاریخی – فرهنگی کشور در حال پیگیری است.
با وجود اظهارات بزاز دستفروش، برخی از کارشناسان آثار باستانی با دلایلی همچون وجود برخی حشرات در این موزه و تغذیه قارچ ها از مواد آلی درون خاک و همچنین به وجود آمدن لکه های سبز رنگ در اسکلت مردان با توجه به اینکه این اسکلت ها هیچ گونه انگشتر و زیورآلاتی به همراهشان ندارند تا رنگ این زیورآلات به اسکلت ها منتقل شود، مصرانه به وجود برخی مشکلات در این سایت موزه اشاره می کنند.
حال که تبریز ۲۰۱۸ در کمین شهر اولین ها است، انتظار از میراث فرهنگی آذربایجان شرقی این است که نسبت به رسیدگی به مشکلات این سایت موزه و ارائه مستندات پزشکی باستان شناسی مبنی بر سلامت استخوان های موجود در این سایت موزه بی نظیر اقدام کند.