آسیب شناسی پژوهش نیل رابینسون درباره دجّال

چکیده

شناخت دقیق آرای مستشرقان درباره معارف اسلامی و نقد علمی دیدگاه‌های آنان، برای مسلمانان دارای ضرورتی انکارناپذیر است. به همین منظور، در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش توصیفی- تحلیلی، به معرفی و آسیب شناسی مقاله دجال در «دایره المعارف قرآن لیدن» پرداخته شود. «نیل رابینسون»، نویسنده مقاله، مطالب مربوط به دجال را با استناد به کتاب مقدس و روایات اسلامی بررسی کرده است.

رویکرد تطبیقی بین کتاب مقدس و روایات اسلامی که در مقاله یادشده به چشم می‌خورد، از محاسن آن محسوب می‌شود. استفاده از برخی روایات اسلامی ضعیف در توضیح پاره ای از مطالب مربوط به دجال، از جمله وجوه ضعف پژوهش نویسنده به شمار می‌آید.
واژگان کلیدی: نیل رابینسون، دجال، کتاب مقدس، روایات اسلامی.

مقدمه
خاورشناسان، حاصل پژوهش‌های خود را درباره معارف اسلامی در قالب مقالات، کتاب‌ها و دایرهالمعارف‌ها، به جهان علم عرضه کرده‌اند. شناخت دقیق این آثار و دیدگاه‌های مطرح شده در ضمن آن‌ها، ضرورتی انکارناپذیر به نظر می رسد؛ زیرا در پس خلق برخی از این آثار، اهداف استعماری و تبشیری نهفته است. افزون بر این، شبهه‌ها و انتقادهایی درباره معارف اسلامی و قرآنی در لابه‌لای مطالب این آثار، به چشم میخورد.

لزوم شناخت درست اسلام پژوهی امروز در غرب، آن گاه دوچندان میشود که به یاد آوریم عالمان مسلمان در گذشته، همواره خود را به پاسخ گویی انتقادها و اعتراض‌های یهود و نصارا ملزم میدانستند؛ چنانکه امامان بزرگوار شیعه، مانند امام صادق و امام رضا(ع) از پیشگامان مناظره با مخالفان اسلام و پیروان دیگر ادیان بودند. آنان با حضور در مجالس مناظره، شبهه‌ها و پرسش‌های اهل کتاب و زنادقه را پاسخ میگفتند. و این، در حالی است که دیدگاه‌های خاورشناسان درباره معارف اسلامی، در مراکز پژوهشی علوم اسلامی ایران چندان بررسی نشده است. نوشتار حاضر، به معرفی و آسیب شناسی مقاله دجال در دایرهالمعارف قرآن لیدن می‌پردازد.
۱٫ نیل رابینسون
برای آشنایی با نویسنده مقاله دجال، ابتدا اطلاعاتی درباره زندگی‌نامه علمی او عرضه می‌شود:
۱-۱٫ زیست شناخت
نیل رابینسن در بریتانیا دیده به جهان گشود. وی از دانشگاه آکسفورد کارشناسی ارشد و از دانشگاه بیرمینگام (Birmingham) دکتری خود را دریافت کرد. او استاد برجسته مطالعات اسلامی و عضو کانون پژوهش‌های ایران باستان محسوب میشود. رابینسون به زبان‌های عربی، عبری، یونانی و سریانی تسلط دارد. وی به عنوان مربی ارشد دین پژوهی، در دانشگاه لیدز (Leeds) و به عنوان استاد مطالعات اسلامی، در دانشگاه ساگَنگِ (Sogang) سئول و دانشگاه وِیلز (Wales) خدمت کرد. او عضو هیأت علمی پژوهشی دانشگاه برَدفُرد (Bradford) بود و از این دانشگاه برای گذراندن فرصت مطالعاتی یک ساله در دانشگاه سوربن، بورس به دست آورد. رابینسون در این فرصت مطالعاتی، به بررسی تفاسیر کهن اسلامی پرداخت.
۱-۲٫ آثار
رابینسون تعدادی مقاله قابل توجه دارد. موضوع پژوهش‌های وی در حال حاضر، درباره سیاست اسلام معاصر و نظریه پردازان کنونی مسلمان است. مهم‌ترین آثار او بدین قرارند:
Islam: A Concise Introduction (Georgetown University Press, 1999).
«اسلام؛ معرفی مختصر»
«Clay», in Encyclopaedia of The Qurān, (Leiden, Brill, 2001).
«گِل»
Discovering the Qur’an: a Contemporary Approach to a Veiled Text (Georgetown University Press, 2004)
«فهم قرآن؛ نگرشی نو به نصی کنایه آمیز»
«Jesus», in Encyclopaedia of The Qurān, (Leiden, Brill, 2003).
«عیسی» (این اثر را حسن رضایی هفتادر ترجمه کرده و در حال چاپ است).
Christ in Islam and Christianity: The representation of Jesus in the Qur’an and the Classical Muslim Commentaries (State University of New York Press, 1991)
«مسیح در اسلام و مسیحیت؛ تصویر عیسی در قرآن و تفاسیر کهن اسلامی»
Jesus and Mary in the Qurān. Some neglected affi nities, in Religion
۲۰ (۱۹۹۰), ۱۶۱-۷۵٫«عیسی و مریم در قرآن؛ برخی شباهت‌های فراموش شده»؛
«Crucifixion», in Encyclopaedia of The Qurān, (Leiden, Brill, 2001).
«تصلیب»
Abd al-Razzaq al-Qashani’s comments on sura nineteen (1-40), Is- lamochristiana/ Dirasat Islamlya Maslblya (Rome) 17 (1997).
«تفسیر عبدالرزاق کاشانی بر چهل آیه نخست سوره مریم»
Christian and Muslim perspec- tives on Jesus in Qur’an, Fundamentalism and tolerance: an agenda for theology and society, edited by A. Linzey & P. Wexler. London: Bellew, 1991.
«دیدگاه‌های مسیحی و اسلامی درباره عیسای قرآنی»
Creating birds from clay: a mira- cle of Jesus in the Qur’an and in classi- cal Muslim exegesis, The Muslim World (Hartford, CT, USA) 79i (1989).
«ایجاد پرنده از گل؛ معجزهای از عیسی در قرآن و تفاسیر متقدم اسلامی»
The dynamics of the Qur’anic discourse, The Koran: critical concepts in Islamic studies, edited by Colin Turner, London & New York: Routledge Curzon, 2004, vol. 3, pp. 274-304. Originally pub- lished as part of Discovering the Qur’an, London: SCM Press, 1996.
«پویایی گفتمان قرآنی»
Hands outstretched: towards a re-reading of Surat al-MaYda, Journal of Qur’anic Studies/ Majallat al-Dirasat al-Qur’anfya (London) 3i (2001).
«دستان مبسوط الاهی؛ قرائتی جدید از سوره مائده»
Sayyid Qutb attitude towards Christianity: Sura 9. 29-35 in Fizalal al- Qur’an, Islamic interpretations of Christi- anity, edited by L. Ridgeon, Richmond: Curzon, 2001.
«نگرش سید قطب به مسیحیت در تفسیر آیات ۲۹- ۳۵ سوره توبه در فی ظلال القرآن»

Sectarian and ideological bias in Muslim translations of the Qur’an, Islam and Christian-Muslim Relations 8iii (1997).
«تمایلات مذهبی و فرقهای در ترجمه‌های مسلمانان از قرآن»
The structure and interpretation of Surat al-Mu’minun, Journal of Qur’anic Studies/ Majallat al-Dirasat al-QurJanfya (London) 2i (2000) pp. 89-106; also in: The Koran: critical concepts in Islamic studies, edited by Colin Turner, London & New York: Routledge Curzon, 2004.
«ساختار و تفسیر سوره مؤمنون»
(Robinson, 2001, vol.1: 339-341; id., 2001, vol.1: 487-489; id., 2003, vol.3: 7-20; Bowen, 2001, vol.1: 234; کریمی نیا، ۱۳۹۱: ۵۳۲-۵۳۳).
۲٫ محتوای مقاله دجال
خلاصهای از مطالب مقاله دجال در ادامه بیان میشود:
۲-۱٫ ریشه شناسی واژه دجال
آقای رابینسون درباره واژه دجال می‌نویسد:
احتمالاً مسلمانان از مسیحیان سُریانی زبان درباره دجال آموختهاند؛ زیرا دجال عربی، از «دگال» سریانی به معنای دروغگو یا دروغین گرفته شده است. از این رو، «الدجال» در لغت به معنای دروغگوست. با این حال، لغت نگارانِ سده‌های میانی، کوشیدند دجال را مشتق از ریشهای عربی نشان دهند. دجال از «دَجَلَ» به معنای زر اندود کردن مشتق شده است؛ زیرا دجال با پوشاندن حقیقت، آدمی را اغوا خواهد کرد. معنای یادشده این حُسن را دارد که با معنای کلمه سریانی اصلی چندان ناسازگار نیست (Robinson, 2001, vol.1: 107-108).
۲-۲٫ دجال در متون یهودی
آقای رابینسون با استناد به متون یهودی درباره دجال می‌گوید:
اگرچه یهودیان چشم به راه ِ ظهور مسیح بودند؛ در هیچ جای تورات یا نوشته‌های یهودی، در فاصله زمانی بین تورات و انجیل، اشاره خاصی به دجال نشده است. با همه این ها، شخصیت‌هایی در تورات، وجود دارند که می‌توانند دست‌مایۀ باور به دجال قرار گیرند.
یهودیان نیز چون بابلیان و کنعانیان، عقیده داشتند که خداوند پیش از خلقت این جهان، غولی دریایی را مغلوب کرده است. به زعم برخی نویسندگان، آن غول هنوز در جایی خفته و سرانجام در جدالی آخرالزمانی به هلاکت خواهد رسید.
یهودیان احتمالاً پس از تماس با ایرانیان، به شیطان (در لغت به معنای دشمن) معتقد شدند که یکی از فرشتگان مقرب به شمار می‌رفت و وظیفه اش اتهام زدن به انسان ها است.

شیطان بعدها در مقام اهریمن، با ماری که مرگ و نیستی را به جهان می‌آورد و «بلیعال» که برهمه انسان‌ها قدرت می‌یابد، معرفی می‌شود. به نظر برخی نویسندگان، بلیعال همان دشمن روز قیامت است که با آوردن نشانه‌ها و غرایب، بسیاری از افراد را پیش از نابودی نهایی خویش گمراه خواهد کرد.
در سفر تثنیه، پیامبری مانند موسی که اطاعتش واجب است، در مقابل پیامبر دروغین قرار گرفته که مردم را با آوردن نشانه‌ها و غرایب گمراه خواهد کرد. با وجود این، در روزگار عهد جدید برخی گروه ها، از قبیل فرقه‌های قمرانی، منتظر ظهور پیامبری خاص، مانند موسی بودند. پیامد انتظار مذکور این باور بود که یک یا چند پیامبر دروغین در آخرالزمان ظهور خواهند کرد (ibid:108).
۲-۳٫ دجال در روایات اسلامی
آقای رابینسون، با استفاده از روایات اسلامی درباره دجال چنین می‌نگارد:
روایات بسیاری در جوامع حدیثی اهل سنت درباره دجال وجود دارد. با کنار هم گذاشتن این روایات، تصویر زیر به دست می‌آید: دجال از پدر و مادری متولد شد که سی سال در انتظار تولد فرزند پسر بودند. او مردی تنومند با چهرهای گلگون و موهای مجعد انبوه است. درحال حاضر، در جزیرهای در مشرق به زنجیر کشیده شده و یکی از صحابه پیامبر(ص) به نام «تمیم داری»، ادعا کرده او را در آن‌جا دیده است. دجال پس از جنگی شش- هفت ساله میان عرب‌ها و رومیان که با فتح قسطنطنیه به اوج خود می‌رسد، آزاد خواهد شد. ظهور او یکی از آیات الاهی دهگانه آخرالزمان است.

دجال از خراسان در مشرق زمین خواهد آمد؛ بر خری سفید سوار خواهد شد و نخواهد توانست به مکه یا مدینه وارد شود. تصمیم می‌گیرد به مدینه حمله کند؛ اما هنگامی که به کوه احد در حومه مدینه می‌رسد، فرشتگان صورت او را به جانب شام برمی گردانند. عیسی در دمشق فرود خواهد آمد و او را در بندر لیدای فلسطین به چنگ می‌آورد و با نیزه هلاکش می‌کند. گفته می‌شود که حضرت محمد(ص) قبیله بنی تمیم را به سبب سرسختانه‌ترین مقاومتی که در برابر دجال خواهند کرد؛ دوست می‌داشت. بسیاری از جزئیات پیش گفته در احادیث شیعی هم آمده است؛ اما شیعیان بر این باورند که حضرت مهدی(عج)، نه حضرت عیسی(ع)، دجال را هلاک خواهد کرد (ibid: 110-11).
۳٫ بررسی مقاله دجال
مقاله دجال نکات مثبت و منفی دارد:
۳-۱٫ ویژگی‌ها و امتیازات
وجوه قوت مقاله دجال بدین قرارند:
الف. آقای نیل رابینسون، مطالب مربوط به دجال را با رویکردی تطبیقی در کتاب مقدس و روایات اسلامی بررسی کرده است. این رویکرد تطبیقی، روش مناسبی برای پرداختن به موضوع یادشده است.
ب. آقای رابینسون در توضیح بعضی از مطالب مربوط به دجال، انصاف را رعایت کرده و در نقل مطالب، به ندرت نظر شخصی‌اش را آورده و بیش‌تر مطالب را با تحقیق و مستند ذکر کرده است.
ج. موضوعات در مقاله دجال، دسته‌بندی و منسجم شده اند. نویسنده عنوان‌های جداگانه‌ای برای موضوعات نوشته‌اش قرار داده است.
۳-۲٫ کاستی‌ها و ضعف ها
در مقاله دجال وجوه ضعفی وجود دارد که در ادامه میآید:
۳-۲-۱٫ خروج دجال با هفتاد هزار کلاهدار یهودی اصفهانی
آقای رابینسون درباره همراهان دجال چنین اظهار می دارد:
هفتاد هزار یهودی کلاهدار اصفهانی در رکاب او خواهند بود (ibid: 110).
۳ـ۲ـ۱ـ۱٫ بررسی
در روایاتی که حاکی از خروج دجال همراه با هفتاد هزار کلاهدار یهودی هستند؛ ظهوری وجود ندارد که نشان دهد این هفتاد هزار تن کلاهدار، اصفهانی هستند (حاکم نیشابوری، ۱۴۰۶، ج۲: ۱۶؛ إبن حنبل، ۱۴۲۰، ج۴: ۴۸۳ و هیثمی، ۱۴۲۱، ج۲: ۲۴۸۷). نکته جالب توجه، آن که تغییر اندکی در گزارش کلمه «تیجان» در منابع وجود دارد و برخی منابع آن را «سیجان» نقل کرده‌اند. اگر کلمه تیجان جمع «تاج» درست باشد (ابن حنبل، ۱۴۲۰، ج۲: ۴۱۲)، ترجمه کلاهدار آقای رابینسون درست است؛ ولی اگر سیجان جمع «ساج» باشد که نوعی لباس به شمار می‌آید (ابویعلی موصلی، ۱۴۱۰، ج۸: ۱۵۸و طبرانی، ۱۴۱۷، ج۱۱: ۱۶۱)؛ آن‌گاه ترجمه کلاهدار درست نیست.
۳ـ۲ـ۲٫ نابینا بودن چشم راست دجال
آقای رابینسون درمورد اوصاف ظاهری دجال می‌گوید:
چشم راست دجال نابیناست و همانند یک حبه انگور متورم، در کاسه چشم غوطه ور است (Robinson, 2001, vol.1: 110).
۳-۲-۲-۱- بررسی
بنابر مفاد برخی روایات، چشم چپ دجال نابیناست (إبن حنبل، ۱۴۲۰، ج۲: ۲۴۸؛ ج۴: ۱۲۲ و ۲۶۱؛ طبرانی، ۱۴۰۴، ج۷: ۲۲۰ و ابویعلی موصلی، ۱۴۱۰، ج۸: ۲۹۳). بعضی روایات دیگر، دجال را فقط نابینا معرفی کرده و نابینایی چشم راست یا چشم چپ را مشخص نکرده‌اند (ابن حنبل، ۱۴۲۰، ج۴: ۱۰۹ و ج۱۱: ۱۷). آقای رابینسون به هیچ یک از این مطالب اندک اشارهای نکرده است.
۳ـ۲ـ۳٫ رؤیت دجال درشب معراج
آقای رابینسون درباره رؤیت دجال در شب معراج می‌نویسد:
دجال در شب معراج پیامبر(ص)، خود را به آن حضرت نشان داد (Robinson, 2001 vol.1: 110).
۳-۲-۳-۱٫ بررسی
برخلاف نظر رابینسون، مطابق روایت منقول از عبدالله بن مسعود:
پیامبر اکرم(ص) در شب معراج دجال را رویت نفرمود، بلکه حضرت عیسی(ع) را در آن شب مشاهده کرد که وی مطالبی درباره دجال برای پیامبر(ص) بیان نمود (إبن حنبل، ۱۴۲۰، ج۷: ۴۱۰).
۳ـ۲ـ۴٫ نقش بستن کلمه کافر بر پیشانی دجال
آقای رابینسون در توصیف دجال می‌نگارد:
کلمه «کافر» بر پیشانی دجال نقش بسته است (Robinson, 2001, vol.1: 110).
۳ـ۲ـ۴ـ۱٫ بررسی
ابن عباس، صحابی بزرگ پیامبر(ص)، نقش بستن کلمه «کافر» بر پیشانی دجال را رد کرده است. هنگامی که مطلب مذکور به وی گزارش شد، او آن را انکار کرد و گفت: چنین چیزی را نشنیده است (ابن حنبل، ۱۴۲۰، ج۵: ۴۰۳-۴۰۴). به نظر می‌رسد گفته ابن عباس به واقعیت نزدیک‌تر باشد؛ زیرا اگر واقعاً بر پیشانی دجال کلمه کافر نقش بسته باشد، بدین سبب است که خداوند متعال می‌خواهد با این نشانه، مردم را از گرایش به وی منصرف کند. در این صورت، روایاتی که گرایش زیاد مردم را به دجال نشان می‌دهد، توجیه پذیر نخواهند بود.
۳ـ۲ـ۵٫ معجزات دجال
آقای رابینسون درباره معجزات دجال می‌گوید:
دو نهر: نهری از آب و نهری از آتش در کنار دجال خواهد بود. مردم به وی ایمان خواهند آورد؛ زیرا او معجزاتی از خود نشان می‌دهد و آب و نان و گوسفندان فراوان به همراه خواهد آورد (Robinson, 2001, vol.1: 110).
۳-۲-۵-۱٫ بررسی
انتساب معجزه به دجال را نمی‌توان پذیرفت؛ زیرا به حکم عقل، اگر خداوند معجزهای را در دست دجال (که انسانی گمراه است)، قرار دهد؛ خود باعث گمراهی مردم گردیده و این امر با حکمت و هدایت گری خداوند منافات دارد (نجمی، ۱۳۶۰: ۳۷؛ مصباح یزدی، ۱۳۷۸: ۲۷۴ و مطهری، ۱۳۵۷: ۱۲). معجزه فقط و فقط از آن پیامبران و امامان: است (سبحانی، ۱۴۱۹: ۴۰۰).
۳-۲-۶٫ یکی انگاشتن ابن صیاد با دجال
آقای رابینسون می‌نویسد:
پیامبر(ص) به یکی از یهودیان اهل مدینه به نام ابن صیاد ظنین شد که وی دجال است (Robinson, 2001, vol.1: 110).
۳ـ۲ـ۶ـ۱٫ بررسی
بنابر برخی روایات، ابن صیاد یهودی نبوده، بلکه مسلمان به شمار می آید (نیشابوری، ۱۳۷۴، ج۴: ۲۴۱ و ترمذی، ۱۴۰۳، ج۴: ۵۶۶). در روایات متعددی نقل شده که روزی ابوسعید خدری با ابن صیاد همسفر بود. ابوسعید خدری می پنداشت که وی دجال است؛ اما ابن صیاد در پاسخ به او چنین استدلال کرد که پیامبر اکرم(ص) فرمود: دجال فرزند ندارد و به مکه و مدینه وارد نمی شود؛‎ درحالی که من هم فرزند دارم و هم از مدینه می آیم و به سوی مکه می روم (إبن حنبل، ۱۴۲۰، ج۲: ۸، ۳۲ و ۳۲۲؛ نیشابوری، ۱۳۷۴، ج۴: ۲۴۱ و ترمذی، ۱۴۰۳، ج۴: ۵۶۶).
چنان که گذشت، آقای رابینسون، پیامبر‌(ص) را نسبت به این مطلب که آیا ابن صیاد همان دجال است، دارای تردید دانسته است. انتساب شک به پیامبر(ص) در احکام شرعی و غیر آن از دیدگاه امامیه شایسته نیست و جزء احادیث صحیح به شمار نمی آید. باتوجه به قرائن پیش گفته، به دست می آید که ابن صیاد دجال نبوده، بلکه وی از مسلمانان صدر اسلام محسوب می شده و با مسلمانان نشست و برخاست داشته است.
۳-۲-۷٫ ایمنی از شر دجال با تلاوت سوره کهف
آقای رابینسون درباره ایمن ماندن از شر دجال اظهار می دارد:
پیامبر(ص) وعده داد که تلاوت ده آیه اول یا آخر سوره کهف، باعث ایمن ماندن از شرّ دجال خواهد بود (Robinson, 2001, vol.1: 111).
۳ـ۲ـ۷ـ۱٫ بررسی
روایاتی که گویای ایمنی از شرّ دجال با تلاوت سوره کهف هستند، به دو دسته تقسیم می-شوند:
الف. روایاتی که تلاوت ده آیه اول سوره کهف را موجب ایمن ماندن از شرّ دجال می دانند (بیهقی، ۱۴۲۳، ج۴: ۴۲۳؛ حاکم نیشابوری، ۱۴۰۶، ج۸: ۳۶؛ إبن حنبل، ۱۴۲۰، ج۴: ۱۸۹ و صاغاتی، ۱۹۸۹، ج۱: ۲۹۰).
ب. روایاتی که در آن ها، قرائت آیات پایانی سوره کهف عامل مصونیت بخش، از فتنه دجال عنوان شده است (ابن بلبان فارسی، ۱۴۱۴، ج۴: ۶۵ و بوصیری، ۱۹۹۸، ج۶: ۷۵).
بررسی دو دسته روایات پیش گفته، نشان می دهد که روایات دسته اول صحیح بوده و روایات دسته دوم به علت ضعف سند پذیرفتنی نیستند (البانی، ۱۴۱۲، ج۳: ۳۳۵). نکته مهمی که رابینسون به آن اشاره نکرده، آن است که منابع شیعی، قرائت سوره قارعه را موجب ایمن ماندن از فتنه دجال دانسته اند (حر عاملی، ۱۴۰۳، ج۳: ۱۵۳).
نتیجه گیری
بررسی مقاله دجال نوشته آقای رابینسون نشان می دهد که در آن، انسجام مطالب و ارتباط موضوعات مطرح شده رعایت گردیده است. وی در توضیح بعضی از مطالب مربوط به دجال، انصاف را رعایت کرده و در ذکر مطالب، به ندرت نظر شخصی‌اش را آورده و بیش‌تر آن ها را با تحقیق و مستند ذکر کرده است.

پژوهش آقای رابینسون، گویای تتبع بسیار وی در منابع اسلامی است؛ اما اشتباهات غیرقابل اغماضی که از او سرزده، نشان می دهد که وی به همه منابع معتبر اسلامی مربوط به دجال دسترسی یا اشراف نداشته است. استناد رابینسون به برخی روایات ضعیف اسلامی، باعث شده تا وی اشتباهاتی در مورد پارهای از مطالب مربوط به دجال مرتکب گردد که همین نقیصه از اعتبار پژوهش او می کاهد.

منابع
۱٫ ابن بلبان فارسی، علاء الدین علی (۱۴۱۴ق). صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، بیروت، موسسه الرساله.
۲٫ إبن حنبل، أحمد (۱۴۲۰ق). مسند، بیروت، مؤسسه الرساله.
۳٫ ابویعلی موصلی، احمد بن علی (۱۴۱۰ق). مسند، بیروت، دار المامون للتراث.
۴٫ البانی، محمد ناصرالدین (۱۴۱۲ق). سلسله الاحادیث الضعیفه و الموضوعه، ریاض، مکتبه المعارف.
۵٫ بوصیری، أحمد بن أبی بکر (۱۹۹۸م). اتحاف الخیره المهره بزوائد المسانید العشره، ریاض، مکتبه الرشد.
۶٫ بیهقی، أحمد بن حسین (۱۴۲۳). شعب الإیمان، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۷٫ ترمذی، محمد بن عیسی (۱۴۰۳ق). سنن، تحقیق: عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر.
۸٫ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (۱۴۰۶ق). مستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه.
۹٫ حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۳ق). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۰٫ سبحانی، جعفر (۱۴۱۹ق). حدیث النبوی بین الروایه و الدرایه، قم، موسسه الامام الصادق(ع).
۱۱٫ الصاغانی، حسن بن محمد (۱۹۸۹م). الجمع بین الصحیحین البخاری ومسلم، بیروت، موسسه الکتب الثقافیه.
۱۲٫ طبرانی، سلیمان بن احمد (۱۴۰۴ق). المعجم الکبیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۳٫ ـــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۷ق). المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض الله بن محمد، قاهره، دار الحدیث.
۱۴٫ کریمی نیا، مرتضی (۱۳۹۱). کتابشناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی، قم، موسسه فرهنگی ترجمان وحی.
۱۵٫ مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۷۸). آموزش عقاید، قم، دارالثقلین.
۱۶٫ مطهری، مرتضی (۱۳۵۷). وحی و نبوت، تهران، صدرا.
۱۷٫ نجمی، محمد صادق (۱۳۶۰). شناخت قرآن، قم، مدینه العلم.
۱۸٫ نیشابوری، مسلم بن حجاج (۱۳۷۴ق). الجامع الصحیح، تحقیق: محمدفواد عبدالباقی، بیروت، دار الجیل.
۱۹٫ هیثمی، علی بن أبو بکر (۱۴۲۱ق). غایه المقصد فى زوائد المسند، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۲۰٫ Bowen, Denna Lee (2001). «Birth», Encyclopaedia of the Qurān, Leiden, Brill.
۲۱٫ Robinson, Neal (2001). «Antichrist», Encyclopaedia of the Qurān, Leiden, Brill.
۲۲٫ ——————- (2001). «Clay», Encyclopaedia of the Qurān, Leiden, Brill.
۲۳٫ ——————- (2001). «Crucifixion», Encyclopaedia of the Qurān, Leiden, Brill.
۲۴٫ —————— (2003). «Jesus», Encyclopaedia of the Qurān, Leiden, Brill.

نویسندگان:

حسن رضایی هفتادر، سیفعلی زاهدی فر

مجله انتظار موعود شماره ۵۱

انتهای متن/