تهران- ایرنا- روزنامه قانون در گزارشی تاثیر سازمان کشورهای صادر کننده نفت در عرصه جهانی را واکاوی کرد و نوشت: منشا اولیه تصمیم به ایجاد سازمانی مانند «اوپک» به دهه۵۰ میلادی باز می‌گردد. در آن سال‌ها هفت خواهران نفتی، حاکمان بلامنازع صنعت و نفت گاز جهانی بودند.
در گزیده ای از این گزارش می خوانیم: هفت خواهران در واقع هفت شرکت نفتی از میان کشورهای غیر تولیدکننده نفت بودند که با تکیه بر تکنولوژی و فناوری برتر خود و همچنین با بهره‌گیری از ضعف و عقب ماندگی کشورهای دارای نفت و گاز، سیاست های استعماری منسجمی را علیه کشورهای تولید کننده به کار می‌گرفتند و به همین ترتیب به طور تقریبی کنترل اصلی‌ترین مخازن و میادین نفتی را بر عهده داشتند.
عموم این شرکت ها با کشورهای تولید کننده قراردادهای پرسود و گاهی یک طرفه مانند قرار دادهای امتیازی منعقد کرده بودند و با توجه به قدرتی که داشتند، نقش تعیین‌کننده و قدرتمندی را در صنعت نفت و گاز جهانی ایفا می‌کردند. در سال۱۹۴۷ دولت‌های ایران و ونزوئلا در زمینه هماهنگی سیاست های نفتی با یکدیگر پیمانی منعقد کردند.
نتیجه این کنفرانس که ۱۴-۱۰ سپتامبر همان سال برگزار شد، تشکیل «سازمان کشورهای تولیدکننده نفت» -اوپک- بود که توسط پنجکشور عمده تولیدکننده نفت، ایران، عربستان سعودی، ونزوئلا، عراق و کویت تاسیس شد. از همان ابتدا اهداف اصلی واساسی سازمان اوپک ایجاد هماهنگی و یکپارچهسازی تصمیمگیریها در میان کشورهای تولیدکننده به منظور دستیابی به قیمت پایداد و عادلانه برای تولیدات نفتی و تامین موثر منافع اقتصادی کشورهای تولیدی و بازگشت سرمایه مناسب برای سرمایهگذاران این صنعت اعلام شد.
این سازمان در اعلامیه‌ای به حق غیرقابل انتقال حاکمیت دولت های‌شان بر منابع و ذخایر طبیعی تاکید ویژه کرد، با این‌حال در وهله اول، هفت خواهران نفتی به دلایل مختلفی این سازمان را تهدیدی جدی تلقی نمی‌کردند. از دید شرکت‌های بین المللی نفتی، کشورهای موسس اوپک از نظر تکنولوژی و فناوری در عقب‌ماندگی به سر می‌بردند و نیز از نفوذ و جایگاه کافی در عرصه بین المللی برخوردار نبوده و اقتصاد قوی و مولدی نداشتند وگاهی دارای وابستگی جدی به قدرت‌های خارجی بوده و از همه مهم‌تر بین خود آنان اختلافات ایدئولوژیک و سیاسی فراوانی وجود داشت.
**افزایش قدرت
بر خلاف تصور اولیه کشورهای غربی و همچنین شرکت های بین المللی، اوپک قدم به قدم قدرت خود در عرصه بین المللی را افزایش داد و جایگاه جدیتری در عرصه جهانی پیدا کرد. اولین روش اوپک جهت دستیابی به اهدافش، تعیین حداقل قیمت برای بشکه های تولیدی بود. در این شیوه کشورهای عضو متعهد شدند تا نفت را کمتر از قیمتی که باهم توافق کردند، نفروشند؛ به‌این ترتیب در چند دوره، حداقل قیمت از بشکه ای نزدیک به دو دلار به چیزی در حدود ۱۱دلار رسید که نشان دهنده تاثیر قدرتمند این سازمان بر عرصه بین المللی بود.
تحریم‌های نفتی کشورهای تولیدکننده منجر به آن شد تاپیرو مذاکراتی میان کشورهای مصرف‌کننده، در نهایت در سال۱۹۷۴ آژانس بین‌المللی انرژی توسط کشورهای غربی تشکیل شود. این کشورها که همگی جزو کشورهای مصرف کننده بودند، سه راهبرد کلی برای مهار اوپک و وابستگی به نفت تولیدی توسط سازمان را در پیش گرفتند.
** سیستم قیمت گذاری اوپک
همان گونه که پیشاپیش ذکر شد، سازمان اوپک در وهله نخست سیاست تعیین حداقل قیمت را انتخاب کرده بود، با این‌حال پس از مدتی این نحوه قیمت گذاری با مشکل مواجه شدزیرا محدودیتی در میزان تولید وجود نداشت و سیاست گذاری اوپک فقط به تعیین کف قیمت محدود می‌شد. درنتیجه پس از مدتی کشورهای تولیدکننده به منظور افزایش تولید و فروش بیشتر محصولات، وارد رقابت درونی با یگدیگر شدند؛ امری که در نهایت منجر به اشباع بازارهای جهانی و کاهش جدی قیمت نفت در دهه۸۰ میلادی شد.
** جایگاه بین‌المللی اوپک
کشورهای عضو اوپک در مجموع ۸۰درصد از ذخایر اثبات‌شده نفت وگاز جهان را در اختیار دارند که این نشان از قدرت جدی بالفعل و بالقوه این سازمان است. با این‌حال روند صادرات این سازمان از همان ابتدای تشکیل به‌واسطه عوامل مختلفی همواره دستخوش نوسان بود.
با این‌حال اوپک هیچ گاه تبدیل به بازیگر اصلی و تنها تصمیم ساز نشد، در مواقعی این اوپک بود که بر بازار تاثیر میگذاشت و در مواقعی، مجبور به تبعیت از الزامات و محدودیت های بازارهای جهانی می‌شد. در سال‌های آغازین شروع فعالیت های اوپک، این سازمان چیزی در حدود ۶۰درصد از مجموع تولیدات را در اختیار داشت، با این‌حال در طول سالیان متمادی این حجم به دلایل مختلف رو به کاهش می‌گذارد. امروزه باوجود ذخایر بالای نفتی چیزی نزدیک به ۴۰درصد از حجم تولیدات مصرفی در بازار متعلق به سازمان اوپک است با این حال همچنان سیاست‌های این سازمان دارای تاثیر مستقیم در بازارهای جهانی است و سیاست های کشورهای عضو می‌تواند تاثیر جدی در صنعت جهانی نفت داشته باشد.
** ایران و اوپک
ایران، یکی از پنج عضو موسس این‌سازمان است و با توجه به آنکه از منظر ذخایر اثبات‌شده نفتی در جایگاه چهارم و از منظر ذخایر اثبات‌شده گازی در جایگاه دوم جهانی قرار دارد، همواره یکی از اعضای قدرتمند و تاثیرگذار اوپک محسوب می‌شود. با این‌حال از آنجا که روابط و کنش‌های سیاسی تاثیر مستقیم بر اوپک می‌گذارد، جایگاه و همچنین روابط ایران با اوپک همواره در حال تغییر و نوسان بود. در سال‌های آغازین شروع فعالیت‌های اوپک، ایران دست برتر را در آن سازمان داشت تا جایی که توانست با اعمال نظر خود در اوپک قیمت نفت را در دوره‌ای به ۱۱ دلار برساند که افزایش قیمت جدی و قابل ملاحظه‌ای بود.
با این‌حال پس از برجام، دولت ایران تمام همت و تلاش خود را بر بازگشت به جایگاه قبلی صرف کرد. البته در این هنگام با توجه به کاهش قیمت جهانی نفت، عربستان و برخی کشورهای عربی بحث فریز نفتی را مطرح کردند. منظور از فریز نفتی این بود که کشورهای عضواوپک حجم تولیدات خود را در هرسطحی که هست، نگه دارند. این به معنای آن بود که ایران باید حجم تولیدات خود را افزایش ندهد.
** مشکلات پیش رو
گرچه سازمان اوپک در مجموع سازمان قدرتمندی محسوب‌می‌شود اما همواره با مشکلاتی مواجه است. مهم‌ترین این موارد را می‌توان به شرح زیر عنوان کرد.
۱-وجود تضاد میان کشورهای عضو: یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی اوپک، تضاد جدی میان اعضای اوپک است. در طول ۳۰سال گذشته، نبردی هشت ساله میان ایران و عراق شکل گرفت، پس از آن عراق و کویت وارد جنگ با یکدیگر شدند و از آن زمان به بعد همواره رقابت ها و تضادهای جدی ایدئولوژیک، سیاسی و مذهبی میان کشورهای عضو شکل گرفته است.
۲-تک محصولی بودن: از دیگر مشکلات کشورهای عضو، تک محصولی بودن و وابستگی جدی این کشورها به تولیدات نفتی است. این وابستگی منجر به‌آن می‌شود تا هر نوع کنشی در بازارهای نفتی تاثیر مستقیم بر اقتصاد و امنیت کشورهای عضو داشته باشد. به‌عنوان مثال با کاهش قیمت نفت در این سال‌ها عربستان دچار کمبود در بودجه خود شده است.
۳-عقب ماندگی: عموم کشورهای عضو اوپک، در حال توسعه بوده و از منظر تکنولوژی و فناوری، پیشرفته محسوب نمی‌شوند. بنابراین نیاز اساسی به سرمایه گذاری خارجی شرکت‌های قدرتمند نفتی دارند و این می‌تواند منجر به تاثیرپذیری این کشورها از سیاست های کشورهای غربی شود.
۴-کاهش تقاضای نفت: همزمان با گسترش تکنولوژی و فناوری، استفاده از انرژی‌های جایگزین منابع نفتی گسترش یافته که این موضوع منجر به کاهش تقاضا جهت استفاده از منابع سوخت فسیلی شده است.
۵-استفاده از نفت کشورهای غیر عضو: با توجه به آنکه منابع در اختیار کشورهای اوپک اکنون سرشار و فراوان است و با توجه به تاثیر این کشورها برقیمت نفت، از حدود سال۸۰ میلادی، کشورهای مصرف‌کننده تصمیم گرفتند تا از نفت‌وگاز کشورهای تولیدکننده غیراوپک بیشتر استفاده کنند تا وابستگی کمتری به اوپک داشته باشند.
سازمان کشورهای صادرکننده نفت در طول تاریخ خود فرازوفرود زیادی داشته است. گرچه میزان قدرت این‌سازمان در مواردی کاهش داشته و اوپک قدرت سال‌های اولیه خود را ندارد اما همچنان سازمانی قدرتمند و تاثیرگذار در صحنه جهانی است. به‌نظر می‌رسد کشورمان باید مانند گذشته با حفظ منافع ملی به دنبال ایجاد هماهنگی بیشتر و نفوذ و تسلط بر کشورهای این سازمان باشد تا بتواند نقش موثر خود را در این سازمان تاثیرگذار افزایش دهد.
*منبع: روزنامه قانون؛ ۱۳۹۶،۶،۱۹
**گروه اطلاع رسانی**۹۱۱۷**۹۱۳۱**انتشاردهنده: شهربانو جمعه